Ra đời vào cuối thế kỷ XX, lý luận phục vụ công mới (PVCM) với việc nhấn mạnh giá trị dân chủ, lợi ích công, sự tham gia, tính trách nhiệm, hợp tác quản trị... có ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng đối với việc dân chủ hóa hành chính công trong bối cảnh dân chủ hóa, toàn cầu hóa, tri thức hóa và thông tin hóa hiện nay. Bài viết khái lược nội dung chủ yếu của lý luận PVCM, từ đó nêu lên một số gợi ý đối với cải cách hành chính (CCHC) ở nước ta hiện nay.
 |
| Trung tâm hành chính công Đồng Nai (Ảnh minh họa) |
1. Khái lược về lý luận phục vụ công mới
Lý luận phục vụ công mới được Robert Denhardt và Janet Denhardt đề xuất với mục đích là để phân biệt với quản lý mới. Từ thập niên 80 của thế kỷ XX đến nay, các nước phát triển đã đẩy mạnh cải cách chính phủ theo lý luận quản lý công mới. Mục tiêu của cải cách hành chính theo lý luận quản lý công mới là nhằm thực hiện “3e”: kinh tế (economy), hiệu quả (efficiency) và hiệu năng (effective)(1). Trong điều kiện quy mô chính phủ quá lớn, hiệu năng thấp, nặng về quy trình mà coi nhẹ kết quả đầu ra, khu vực công phản ứng chậm trước các nhu cầu của xã hội và công dân... thì việc vận dụng các chủ trương, phương pháp do quản lý công mới đã có tác dụng nhất định góp phần cải thiện hiệu quả hoạt động của khu vực công. Tuy nhiên, lý luận quản lý công mới đã chịu không ít sự phê phán, trong đó có sự phê phán của lý luận PVCM. Theo lý luận này, khi mà các giá trị dân chủ, nhân văn được đề cao và quyền công dân được coi trọng, thì những chủ trương, giải pháp cải cách thiên về “chủ nghĩa quản lý”, coi nhẹ “tính chất công (cộng)” mà lý luận quản lý công mới đề ra đã không đáp ứng được thực tiễn của việc thực hiện dân chủ hóa hành chính công. Sự phê phán của lý luận PVCM tập trung ở ba phương diện sau: Một là, lý luận PVCM cho rằng, hành chính công truyền thống và cả quản lý công mới đều mang sắc thái “lấy chính phủ làm trung tâm”. Theo lý luận này, hành chính công dân chủ là hành chính công lấy công dân làm trung tâm. Cụ thể hơn, điểm cốt yếu của hành chính công là đáp ứng người dân, trao quyền cho người dân và phục vụ công dân. Hai là, lý luận PVCM phê phán quan điểm coi công dân là “khách hàng” và cho rằng, công dân không chỉ là người tiêu dùng hàng hóa và dịch vụ công, mà còn là người sở hữu chính phủ, người nộp thuế, người tham gia vào quá trình chính trị và quản trị công. Ba là, mục tiêu của nền hành chính không chỉ là hiệu quả kinh tế, mà còn là dân chủ, công bằng xã hội, lợi ích công.
2. Mô hình hành chính phục vụ theo quan điểm của lý luận phục vụ công mới
2.1 Hành chính công lấy công dân làm trung tâm
Đặc trưng quan trọng nhất của hành chính phục vụ là hành chính “lấy công dân làm trung tâm”. Điều này có nghĩa là, chính phủ không phải là mục đích, mà là công cụ(2). Lý do chính đáng cho sự tồn tại của chính phủ là bảo đảm và nâng cao phẩm giá con người của công dân; chức trách của chính phủ là bảo đảm việc thực hiện quyền lợi chính trị, kinh tế và xã hội của công dân, thỏa mãn nhu cầu cơ bản của công dân, nhất là nhu cầu cơ bản của nhóm yếu thế; cung ứng dịch vụ công cơ bản, từ đó làm cho công dân có cuộc sống ngày càng tốt đẹp hơn.
Lý luận PVCM khẳng định, quan hệ giữa chính phủ với công dân khác với quan hệ giữa doanh nghiệp và khách hàng. Bởi vì, đối tượng phục vụ của chính phủ không chỉ là khách hàng trực tiếp (những người trực tiếp đến các cơ quan công quyền để được giải quyết vấn đề nào đó), mà còn là những người cần sự trợ giúp của chính phủ. Chính phủ có ưu thế về nguồn lực và kỹ năng nên cần đảm bảo tính công bằng trong phục vụ công và tạo cơ hội bình đẳng để các nhóm công dân, các đối tượng khác nhau trong xã hội thể hiện nhu cầu, nguyện vọng của mình. “Trên thực tế, trong rất nhiều trường hợp, việc quan tâm đến phương diện công bằng và bình đẳng còn quan trọng hơn nhiều so với việc chỉ quan tâm đến nguyện vọng của khách hàng trực tiếp”(3). Việc cải tiến chất lượng phục vụ “khách hàng” trực tiếp tuy là cần thiết, nhưng chưa đủ. Điều quan trọng là, chính phủ cần có sự phản ứng nhanh chóng, kịp thời và có hiệu quả trước nhu cầu, nguyện vọng của công dân.
Hành chính công “lấy công dân làm trung tâm” đòi hỏi chính phủ thực hiện tốt các quyền cơ bản của công dân, thực hiện tốt công bằng xã hội, giúp đỡ, trợ giúp công dân kịp thời, tạo điều kiện để công dân tham gia vào hoạch định chính sách. Do đó, trách nhiệm phục vụ của chính phủ còn là tạo lập cơ chế đồng bộ, khả thi để công dân tham gia một cách có hiệu quả vào quá trình hoạch định chính sách.
2.2 Mục tiêu của hành chính công là duy trì và thực hiện tốt lợi ích công
Lý luận PVCM cho rằng, lợi ích công là mục tiêu theo đuổi của hành chính công. Hành chính công có thực hiện tốt lợi ích công hay không thể hiện ở các phương diện như: tôn trọng và bảo đảm quyền công dân; thể hiện lợi ích của đa số người dân; thực hiện ưu tiên lợi ích của nhóm yếu thế; chính sách công vượt qua lợi ích nhóm (đặc thù) và lợi ích cục bộ của ngành, địa phương. Theo lý luận PVCM, lợi ích công là cái được xác định thông qua quá trình hiệp thương và đối thoại giữa chính phủ và công dân, cho nên, điều kiện tiên quyết để hành chính công thực hiện tốt lợi ích công chính là phải đảm bảo “tính mở” của quá trình hoạch định chính sách công. Có nghĩa là, việc hoạch định chính sách không thể là việc của số ít người, mà trong quá trình hoạch định chính sách, chính phủ cần bảo đảm sự tham gia rộng rãi của công dân và xã hội. Lý luận này cho rằng “Trên thực tế, khi xác lập mục tiêu, tầm nhìn, viễn cảnh của xã hội và phương hướng phát triển thì hoạt động đối thoại, thảo luận một cách rộng rãi của công chúng có ý nghĩa rất quan trọng. Vai trò của chính phủ phần nhiều được thể hiện ở chỗ tập hợp mọi người vào môi trường đối thoại rộng rãi và chân thành để cùng nhau xác định phương hướng phát triển của xã hội”(4). Ngoài vai trò thúc đẩy sự tham gia và thảo luận của công dân vào quá trình hoạch định chính sách, chính phủ còn phải đảm nhận trách nhiệm đảm bảo phương án giải quyết được lựa chọn thông qua quá trình thảo luận, đối thoại phù hợp với nguyên tắc công bằng. Chính phủ không chỉ cần hành động tích cực để tìm kiếm phương án giải quyết vấn đề công, mà còn phải có trách nhiệm bảo đảm những phương án giải quyết đó, cả về mặt trình tự và nội dung, đều thống nhất với lợi ích công.
2.3 Thực hiện sự hợp tác giữa chính phủ với xã hội và công dân trong quá trình thực hiện chính sách
Lý luận PVCM cho rằng, nếu thông qua quá trình nỗ lực tập thể và sự hợp tác, thì các chính sách và kế hoạch phù hợp với lợi ích công và nhu cầu xã hội sẽ được thực thi một cách triệt để và có trách nhiệm. Sau khi đề ra được chính sách, kế hoạch thể hiện được “ý dân”, chính phủ cần hợp tác với các bên có liên quan để phát huy và tích hợp sức mạnh của toàn xã hội vào việc thực hiện mục tiêu chính sách. Việc coi trọng giáo dục tinh thần công dân sẽ giúp chính phủ phát huy được trách nhiệm xã hội của công dân. Chính tình cảm tự hào và ý thức trách nhiệm này sẽ thúc đẩy người dân tham gia vào quá trình thực hiện chính sách. Lý luận này nhấn mạnh: “Chính phủ không thể sáng tạo ra xã hội, nhưng chính phủ (nhất là người đứng đầu và đội ngũ quan chức chính phủ) có thể đặt cơ sở tiền đề cho hành động có trách nhiệm và hiệu quả của công dân”(5); đồng thời khẳng định, chỉ khi chính phủ là chính phủ mở cũng như trở nên dễ tiếp cận với công dân thì mới có thể phát huy được đầy đủ vai trò, trách nhiệm của công dân vào quá trình quản lý công.
2.4 Hành chính phục vụ là nền hành chính đảm nhận tốt trách nhiệm công
Lý luận này cho rằng, bất kể là hành chính công truyền thống hay quản lý công mới đều có xu hướng đơn giản hóa vấn đề trách nhiệm. Hành chính công truyền thống quan niệm, quan chức chính phủ chịu trách nhiệm trực tiếp đối với cơ quan dân cử và đại biểu dân cử, còn công chức chỉ chịu trách nhiệm đối với cấp trên. Lý luận PVCM chỉ rõ: “Trách nhiệm mà nhà quản lý công đảm nhận là trách nhiệm công, nó đòi hỏi nhà quản lý công phải quan tâm đến hiến pháp và pháp luật, quan tâm đến các giá trị xã hội, chuẩn mực hành vi chính trị, tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp và lợi ích công dân”(6). Trách nhiệm của chính phủ và nhà quản lý công bao gồm: trách nhiệm chính trị, trách nhiệm hành chính, trách nhiệm pháp luật và trách nhiệm đạo đức. Trách nhiệm chính trị của nhà quản lý công là đáp ứng kịp thời những yêu cầu hợp pháp, chính đáng của công dân; bảo vệ lợi ích dân tộc; bảo vệ và thực hiện lợi ích công. Trách nhiệm pháp luật của nhà quản lý công là tôn trọng hiến pháp và pháp luật; nghiêm chỉnh trong thực thi pháp luật. Trách nhiệm hành chính của nhà quản lý công là thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình; không vượt quyền, lạm quyền, làm sai chức năng khi thực hiện nhiệm vụ; bảo đảm tính hợp pháp và hợp lý về trình tự trong thực thi nhiệm vụ; làm việc với chất lượng và hiệu quả cao. Trách nhiệm đạo đức của nhà quản lý công chính là sự chính trực, trung thực, nhân ái, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư. Để đảm nhận tốt trách nhiệm công của mình, bên cạnh sự tự giác về mặt đạo đức của nhà quản lý công, còn đòi hỏi tăng cường sự giám sát của lập pháp, tư pháp, hành chính, đảng cầm quyền, xã hội, truyền thông đại chúng và công dân đối với hoạt động thực thi công vụ của nhà quản lý công.
2.5 Coi trọng nhân tố con người trong tổ chức công
Lý luận PVCM cho rằng, thông qua lãnh đạo và quản lý dân chủ để phát huy nhân tố con người là yếu tố quan trọng đảm bảo cho sự thành công của tổ chức công. Do đó, cần tôn trọng con người và phát huy nhân tố con người trong tổ chức; cần quan tâm một cách đầy đủ đến quan điểm giá trị và lợi ích của các thành viên trong tổ chức. Lý luận này nhấn mạnh, “nếu mong muốn và kỳ vọng công chức tôn trọng công dân thì nhà lãnh đạo trong tổ chức công cần tôn trọng công chức”(7). Để phát huy tính tích cực và hiệu quả làm việc của công chức, nhà quản lý công không chỉ quan tâm đến các vấn đề như tiền lương, sự an toàn và ổn định về công việc của công chức...; mà còn cần quan tâm đến việc tăng cường quyền tự chủ cho công chức và phát huy sự tham gia của công chức, của cấp dưới vào quá trình ban hành các quyết định.
2.6 Vai trò phục vụ và trách nhiệm công đòi hỏi hình thành, bồi dưỡng năng lực, kỹ năng cần thiết cho nhà quản lý công
Theo lý luận PVCM, trong bối cảnh mới, khi mà công dân tích cực tham gia vào quản lý công, thì vai trò mà nhà quản lý công đảm nhận không chỉ là người cung ứng dịch vụ, mà còn là người kết nối, điều tiết, phối hợp và đưa ra phán quyết công bằng. Những vai trò mới này đòi hỏi nhà quản lý công cần có năng lực “kết nối với công dân” và có đầy đủ một số kỹ năng như: kỹ năng lắng nghe, đối thoại, hòa giải và giải quyết xung đột(8).
3. Một số gợi ý đối với nước ta hiện nay
Khác với lý luận hành chính công truyền thống và lý luận quản lý công mới khi cả hai đều thiên về “chủ nghĩa quản lý” của hành chính công, lý luận PVCM đã thể hiện “thuộc tính công” của hành chính công (lợi ích công, trách nhiệm công và hành động công, công bằng xã hội, sự tham gia của công dân...). Trong công cuộc đổi mới, việc thực hiện cải cách hành chính ở nước ta đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng và điều này đã làm cho hành chính nhà nước thể hiện tốt hơn, đầy đủ hơn “tính chất công”. Đặc biệt, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã đề ra nhiều nội dung quan trọng nhằm tiếp tục điều chỉnh chức năng của hành chính nhà nước, đổi mới cơ cấu tổ chức, phương thức phục vụ và cơ chế vận hành của hành chính nhà nước theo hướng xây dựng nền hành chính dân chủ, hiện đại, chuyên nghiệp, năng động, phục vụ nhân dân, hoạt động có hiệu lực, hiệu quả(9). Có thể khẳng định, “tính chất công” của hành chính nhà nước Việt Nam đã được thể hiện đầy đủ trong các chủ trương, đường lối của Đảng cũng như trong hệ thống pháp luật của Nhà nước; đồng thời được thể hiện rõ trong thực tiễn hoạt động của hành chính nhà nước. Qua nghiên cứu lý luận và xuất phát từ thực tiễn có thể rút ra một số gợi ý sau:
Thứ nhất, cần tiếp tục đổi mới tư duy, quan niệm quản trị của đội ngũ cán bộ, công chức. Đội ngũ cán bộ, công chức cần ý thức rằng, quản lý nhà nước, quản lý xã hội không chỉ là lĩnh vực thực tiễn của chính trị gia, quan chức chính phủ và công chức, mà còn là lĩnh vực thực tiễn của công dân và xã hội. Một khi hành chính công là “hành động công cộng để giải quyết vấn đề công”, thì rõ ràng hành chính công phải là hành chính “mở”. Đó phải là hành chính công có tính tham gia, có tính tích hợp, có tính chia sẻ; đòi hòi chính phủ cần phát huy tốt sự tham gia của công dân, tôn trọng và lắng nghe tiếng nói của công dân và các tổ chức của công dân.
Thứ hai, đổi mới cơ chế quyết sách của các cơ quan hành chính nhà nước theo hướng tăng cường và mở rộng sự tham gia của công dân. Văn kiện Đại hội lần thứ XII của Đảng chỉ rõ: “Mọi đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước phải xuất phát từ nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, được nhân dân tham gia ý kiến”; “Bảo đảm để nhân dân tham gia ở tất cả các khâu của quá trình đưa ra những quyết định liên quan đến lợi ích, cuộc sống của nhân dân, từ nêu sáng kiến, tham gia thảo luận, tranh luận đến giám sát quá trình thực hiện”(10). Do đó, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân, các tổ chức xã hội, công dân tham gia có hiệu quả vào quá trình hoạch định chính sách công, nhất là hoạt động phản biện xã hội.
Thứ ba, tăng cường sự đối thoại giữa các cơ quan hành chính nhà nước với công dân. Sự tương tác và đối thoại giữa chính quyền với người dân là phương thức để khắc phục tình trạng xa cách giữa “quan” với “dân”.
Tương tác và đối thoại giúp cả hai hiểu biết nhau, giúp cho chính quyền hiểu và nắm bắt được tâm tư, nguyện vọng của người dân, từ đó chuyển những nguyện vọng chính đáng đó thành chính sách hoặc chương trình hành động cụ thể. Đó cũng là quá trình giúp người làm chính sách có được những thông tin cần thiết phục vụ cho quá trình hoạch định và thực thi chính sách. Tương tác và đối thoại còn là phương thức làm cho chính quyền trở nên gần dân hơn, dễ tiếp cận với người dân. Do đó, Đảng ta yêu cầu: “Các cấp ủy đảng và chính quyền phải thường xuyên đối thoại, lắng nghe, học hỏi, tiếp thu ý kiến, giải quyết các khó khăn, vướng mắc và yêu cầu chính đáng của nhân dân; tin dân, tôn trọng, lắng nghe những ý kiến khác”(11).
Thứ tư, tăng cường sự hợp tác giữa các cơ quan hành chính nhà nước với Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân và các tổ chức xã hội trong thực thi chính sách. Theo đó, cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện thể chế để mở rộng và tăng cường sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân, các tổ chức xã hội vào quá trình thực hiện chính sách (giám sát việc thực hiện chính sách, đánh giá hiệu quả chính sách, đánh giá hiệu quả hoạt động của các cơ quan hành chính, tham gia cung ứng dịch vụ công...).
Thứ năm, tăng cường trách nhiệm giải trình và giám sát việc thực hiện trách nhiệm của các cơ quan hành chính nhà nước. Việc hoàn thiện cơ chế trách nhiệm nhằm đảm bảo để các cơ quan hành chính nhà nước và đội ngũ cán bộ, công chức thực hiện tốt trách nhiệm chính trị, trách nhiệm pháp luật, trách nhiệm hành chính, trách nhiệm đạo đức là một trong những nội dung quan trọng của đổi mới cơ chế vận hành của hành chính nhà nước hiện nay. Việc hoàn thiện cơ chế trách nhiệm hiện nay cần chú trọng vào một số khía cạnh như:
- Xác định rõ về mặt pháp luật quyền và trách nhiệm của từng cơ quan hành chính, nhất là người đứng đầu cơ quan hành chính;
- Thực hiện cơ chế giám sát trách nhiệm toàn diện và liên tục. Theo đó, bên cạnh hoàn thiện và thực thi cơ chế giám sát bên trong bộ máy hành chính, cần tăng cường sự giám sát của các cơ quan dân cử và cơ quan tư pháp đối với các cơ quan hành chính; tăng cường sự kiểm tra, giám sát của tổ chức đảng và nâng cao hiệu quả giám sát của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân, các tổ chức xã hội, báo chí và nhân dân đối với hoạt động của các cơ quan hành chính và đội ngũ cán bộ, công chức;
- Thể chế hóa trách nhiệm giải trình, theo đó, bên cạnh việc tăng cường sự giải trình của các cơ quan hành chính với các cơ quan dân cử, cơ quan tư pháp và trách nhiệm giải trình trong nội bộ bộ máy hành chính, cần tăng cường trách nhiệm giải trình của cơ quan hành chính đối với báo chí, công chúng và xã hội;
- Chú trọng việc xử lý trách nhiệm pháp luật đối với cán bộ, công chức nhằm đảm bảo tính tối cao của pháp luật trong đời sống xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
Thứ sáu, bồi dưỡng tinh thần và trách nhiệm công dân. Công dân vừa là mục tiêu vừa là chủ thể của quản lý công. Trong quản lý công, tầm quan trọng của tinh thần và trách nhiệm công dân thể hiện ở chỗ: làm cho mỗi công dân quan tâm một cách tự giác đối với các vấn đề công; làm cho công dân tự nguyện cống hiến tài trí và sức lực của mình vào việc giải quyết các vấn đề của đất nước, địa phương và cơ sở; thực hiện mục tiêu chung và phúc lợi chung; phát huy năng lực tự chủ, thực hiện việc tự giáo dục và tự quản lý mình(12). Vì vậy, cần thông qua các phương thức khác nhau về chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội để bồi dưỡng, phát triển tinh thần và trách nhiệm công dân./.
TS. Nguyễn Trọng Bình - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh khu vực IV
-------------------------
Ghi chú:
(1) Guy Peter (2001), The Future of Governing, University Press of Kansas.
(2) Zhang Cheng-fu (2014), On Open Government, Journal of Renmin University of China, No4.
(3),(4),(5),(6),(7),(8) Robert B.Denhardt & Janet V.Denhardt (2003), The New Public Service: Serving, not Steering, M.E.Sharpe Press.
(9), (10), (11) Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb CTQG - ST, H.2016, tr.178, tr.161-162, tr.160.
(12) Nguyễn Trọng Bình, Mô hình xã hội của chính sách công và một số gợi mở đối với Việt Nam hiện nay, Tạp chí Khoa học Chính trị, số 8/2016, tr.76.
tcnn.vn
Bình luận
Tin tức cùng chuyên mục
