Vận dụng phép biện chứng duy vật của V.I. Lênin đối với công tác giáo dục lý luận chính trị trong Quân đội Nhân dân Việt Nam đáp ứng yêu cầu của Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo

Từ khóa: Tư tưởng của V.I. Lênin; phép biện chứng duy vật mác xít; giáo dục lý luận chính trị; Quân đội nhân dân Việt Nam

Abstract: The article clarifies the scientific and practical value of V.I. Lenin’s materialist dialectics, emphasizing its significance for political theory education in the Vietnam People’s Army. Materialist dialectics serves as a scientific methodology that fosters comprehensive and historically specific thinking, resolves contradictions, and unites theory with practice. In the context of globalization and digital transformation, it becomes a crucial tool for analyzing conflicts and guiding educational reform. The article proposes practical solutions to apply these principles in order to implement Resolution No. 71-NQ/TW, contributing to building a revolutionary, regular, elite, and gradually modernized army.

Keywords: V.I. Lenin’s Thought; Materialist Dialectics; Political Theory Education; Vietnam People’s Army.

Mở đầu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số và những biến động phức tạp của đời sống chính trị - xã hội, công tác giáo dục lý luận chính trị ở nước ta đứng trước nhiều yêu cầu đổi mới. Các thế lực thù địch, phản động triệt để lợi dụng không gian mạng để xuyên tạc, phủ nhận chủ nghĩa Mác - Lênin, gieo rắc hoài nghi về con đường xã hội chủ nghĩa, tác động tiêu cực đến tư tưởng, niềm tin của cán bộ, đảng viên và nhân dân.

Ngày 22/8/2025, thay mặt Bộ Chính trị, Tổng Bí thư Tô Lâm ký ban hành Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo (Nghị quyết số 71-NQ/TW), trong đó đã xác định rõ yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện, chuẩn hóa, hiện đại hóa, số hóa, hội nhập quốc tế giáo dục và đào tạo, coi đây là một trong những động lực chiến lược thúc đẩy sự phát triển của đất nước. Nghị quyết số 71-NQ/TW cũng đặc biệt nhấn mạnh đến nâng cao chất lượng giảng dạy lý luận chính trị, coi đây là cơ sở trực tiếp để xây dựng đội ngũ cán bộ có bản lĩnh, trí tuệ, đủ năng lực đáp ứng yêu cầu phát triển mới.

Trong bối cảnh đó, việc vận dụng tư tưởng V.I. Lênin về phép biện chứng duy vật vào giảng dạy lý luận chính trị có ý nghĩa khoa học và thực tiễn to lớn. Như Lênin từng khẳng định: “Có thể định nghĩa ngắn gọn phép biện chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối lập”^[1]. Đây không chỉ là nền tảng phương pháp luận giúp nhận thức đúng bản chất các sự vật, hiện tượng, mà còn là cơ sở để triển khai thành công tinh thần Nghị quyết số 71-NQ/TW trong đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, đặc biệt là cán bộ chính trị trong Quân đội nhân dân Việt Nam.

Giá trị khoa học của tư tưởng V.I. Lênin về phép biện chứng duy vật

Cuối thế kỷ XIX, chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, bộc lộ đầy đủ tính chất phản động, áp bức. Trong điều kiện đó, V.I. Lênin kế thừa, phát triển tư tưởng biện chứng duy vật của C. Mác và Ph. Ăngghen, đồng thời đấu tranh quyết liệt chống lại các trào lưu xuyên tạc. Các tác phẩm như Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1909), Bút ký triết học (1914-1915) đã khẳng định giá trị khoa học đặc sắc.

Phép biện chứng duy vật trong tư tưởng V.I. Lênin trước hết có ý nghĩa phương pháp luận sâu sắc đối với nhận thức khoa học và hoạt động thực tiễn V.I. Lênin khẳng định: “Quan điểm về đời sống, về thực tiễn, phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức”^[2]. Nhận định này đặt nền tảng cho phương pháp tư duy khoa học của cán bộ, đảng viên, giảng viên và học viên trong quá trình nghiên cứu, học tập và giảng dạy lý luận chính trị.

Thứ nhất, phép biện chứng duy vật giúp hình thành phương pháp tư duy toàn diện. Thế giới hiện thực vốn tồn tại trong mối liên hệ đa chiều, mọi sự vật, hiện tượng đều tác động, quy định lẫn nhau. Bởi vậy, khi phân tích một sự kiện chính trị - xã hội, không thể chỉ dừng ở hiện tượng bề ngoài mà cần đặt nó trong quan hệ với điều kiện lịch sử, kinh tế, văn hóa, quốc tế. Đây là cơ sở để khắc phục tình trạng tư duy phiến diện, giản đơn, vốn dễ dẫn tới sai lầm trong hoạch định chủ trương, chính sách.

Thứ hai, phép biện chứng duy vật rèn luyện phương pháp tư duy lịch sử – cụ thể. Lênin từng chỉ rõ: “Đồng chí quên mất ngay cả bản chất, linh hồn sống của chủ nghĩa Mác là: phân tích cụ thể một tình hình cụ thể”^[3]. Do đó, khi giảng dạy lý luận chính trị, không thể chỉ truyền đạt các khái niệm, phạm trù trừu tượng mà phải gắn chúng với bối cảnh đất nước, với các vấn đề đang diễn ra trong xã hội. Việc phân tích lịch sử - cụ thể không chỉ giúp học viên tiếp cận lý luận một cách sinh động, mà còn trang bị năng lực nhận diện, xử lý tình huống thực tiễn.

Thứ ba, phép biện chứng duy vật cung cấp phương pháp phát hiện và giải quyết mâu thuẫn. Lênin đã nhấn mạnh: “Sự phát triển là cuộc “đấu tranh” giữa các mặt đối lập”^[4]. Đây chính là quy luật cơ bản chi phối sự vận động của xã hội. Trong quá trình giáo dục - đào tạo, việc nhận diện mâu thuẫn (giữa nhu cầu đổi mới và lực cản bảo thủ; giữa yêu cầu hiện đại hóa và nguồn lực còn hạn chế; giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường…) giúp giảng viên và học viên hình thành năng lực tư duy khoa học, tìm ra giải pháp đúng đắn, phù hợp với thực tiễn.

Thứ tư, phép biện chứng duy vật đề cao sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn. Mọi tri thức lý luận chỉ thực sự có giá trị khi được vận dụng để giải thích và cải tạo thực tiễn. Ngược lại, thực tiễn luôn là nơi kiểm nghiệm chân lý, bổ sung, điều chỉnh lý luận. Điều này định hướng trực tiếp cho hoạt động giảng dạy: không được xa rời đời sống xã hội, mà phải làm cho lý luận trở nên gần gũi, thiết thực, phục vụ nhiệm vụ cách mạng.

Như vậy, phép biện chứng duy vật không chỉ là một hệ thống triết học mang tính học thuật, mà còn là phương pháp tư duy khoa học, công cụ nhận thức và hành động hiệu quả. Nó định hướng cho giáo dục lý luận chính trị ở nước ta đi đúng quỹ đạo khoa học - cách mạng, tránh rơi vào giáo điều, siêu hình, góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực.

Giá trị của tư tưởng V.I. Lênin về phép biện chứng duy vật mác xít

Thứ nhất, là công cụ nhận diện và giải quyết mâu thuẫn trong đời sống hiện đại. Phép biện chứng duy vật của V.I. Lênin cung cấp cơ sở phương pháp luận khoa học để phân tích những mâu thuẫn phức tạp đang chi phối đời sống xã hội đương đại. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, các vấn đề an ninh phi truyền thống như biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng, an ninh mạng, dịch bệnh toàn cầu đều phản ánh sự đối lập gay gắt giữa phát triển và bền vững, giữa hội nhập sâu rộng và chủ nghĩa dân tộc cực đoan. Cách tiếp cận siêu hình hoặc phiến diện dễ dẫn đến cực đoan, duy ý chí, thậm chí bế tắc trong hoạch định chính sách. Ngược lại, tiếp cận bằng phương pháp biện chứng giúp nhận diện mâu thuẫn như một quy luật khách quan, từ đó tìm ra giải pháp cân bằng, dung hòa lợi ích, giảm thiểu xung đột. Nhờ đó, cán bộ, đảng viên và nhà hoạch định chính sách có thể xây dựng chiến lược hành động vừa mang tính thực tiễn, vừa phù hợp với xu thế phát triển. Đây chính là giá trị thời sự nổi bật, làm cho phép biện chứng duy vật không chỉ tồn tại trong sách vở, mà trở thành công cụ thực tiễn định hướng hành động trong bối cảnh đầy biến động.

Thứ hai, là phương pháp khoa học để lý giải các xung đột và biến động quốc tế. Thực tiễn quan hệ quốc tế hiện nay cho thấy sự phức tạp của các xung đột, cạnh tranh chiến lược và đối đầu quyền lực. Từ chiến sự Nga - Ukraine, cạnh tranh Mỹ - Trung đến bất ổn Trung Đông, tất cả đều phản ánh những mâu thuẫn lợi ích sâu xa giữa quốc gia, dân tộc và các liên minh quốc tế. Tư duy biện chứng duy vật giúp lý giải rằng các xung đột này không phải hiện tượng ngẫu nhiên, mà là kết quả tất yếu của quá trình tích tụ mâu thuẫn trong quan hệ kinh tế – chính trị toàn cầu. Việc nghiên cứu, phân tích các sự kiện này trên lập trường biện chứng cho phép nhận diện động lực phát triển, dự báo xu hướng vận động, đồng thời đưa ra chiến lược ứng xử phù hợp, tránh thái độ cảm tính hoặc duy ý chí. Đối với Việt Nam, việc vận dụng phép biện chứng duy vật giúp đội ngũ cán bộ có cái nhìn toàn diện, khách quan, từ đó chủ động hơn trong hoạch định chính sách đối ngoại, giữ vững độc lập, tự chủ và hội nhập quốc tế hiệu quả. Đây là giá trị mang tính định hướng chiến lược trong nghiên cứu và ứng xử chính trị hiện nay.

 Thứ ba, định hướng đổi mới giáo dục và phát triển con người trong kỷ nguyên số. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và tiến trình chuyển đổi số đang tạo ra sự biến đổi toàn diện về kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội. Phép biện chứng duy vật giúp nhận thức đúng bản chất của quá trình này: đó không chỉ là sự thay đổi công nghệ, mà là một sự chuyển hóa tổng thể trong phương thức sản xuất, tổ chức xã hội và đời sống con người. Tư duy biện chứng cho phép chúng ta nhìn nhận chuyển đổi số như một hệ thống động, trong đó cơ hội và thách thức đan xen: cơ hội đổi mới phương pháp quản trị, nâng cao năng lực cạnh tranh đi cùng thách thức về an ninh mạng, phân hóa xã hội và nguy cơ tụt hậu. Với giáo dục, giá trị của phép biện chứng duy vật thể hiện ở việc định hướng xây dựng nội dung, phương pháp, môi trường đào tạo phù hợp, khuyến khích tư duy độc lập, phản biện và sáng tạo. Đây là cơ sở để hình thành đội ngũ nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu vừa hiện đại, vừa giữ được bản sắc, bảo đảm cho sự phát triển bền vững của đất nước trong kỷ nguyên hội nhập và toàn cầu hóa.

Giải pháp vận dụng tư tưởng của V.I.Lênin về phép biện chứng duy vật mác xít đối với công tác giáo dục lý luận chính trị trong Quân đội

Một là, kiến tạo hệ sinh thái giáo dục mở theo nguyên lý mối liên hệ phổ biến. Nguyên lý mối liên hệ phổ biến của phép biện chứng duy vật cho thấy giáo dục không tồn tại biệt lập mà chịu sự tác động và chi phối từ kinh tế, chính trị, văn hóa, khoa học, công nghệ, quốc phòng, an ninh. Vì vậy, cần xem giáo dục như một mắt xích trong tổng thể phát triển đất nước. Hướng đi đúng là xây dựng hệ sinh thái giáo dục mở, bảo đảm tính liên thông giữa các cấp học, giữa giáo dục nhà trường và học tập suốt đời, đồng thời gắn với nhu cầu nhân lực thực tế. Để làm được điều đó, phải phát huy cơ chế hợp tác đa chủ thể Nhà nước - nhà trường - doanh nghiệp - xã hội; đổi mới quản trị cơ sở giáo dục; khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu vào đào tạo và nghiên cứu.

Hai là, nhận diện và giải quyết mâu thuẫn theo nguyên lý phát triển. Phát triển luôn gắn liền với mâu thuẫn, và giải quyết mâu thuẫn chính là động lực của sự đổi mới. Trong lĩnh vực giáo dục, có thể thấy rõ những xung đột giữa nhu cầu nhân lực chất lượng cao và sự lạc hậu về chương trình, cơ sở vật chất; giữa tự chủ và trách nhiệm giải trình; giữa hội nhập và giữ gìn bản sắc. Thay vì né tránh, cần nhìn thẳng, phân tích rõ bản chất từng mâu thuẫn, từ đó đưa ra cơ chế chính sách phù hợp. Đổi mới thể chế, cải cách quản trị, tăng cường kiểm định chất lượng độc lập, đầu tư trọng điểm cho các lĩnh vực then chốt là những bước đi cần thiết để biến mâu thuẫn thành động lực phát triển.

Ba là, triển khai theo nguyên tắc lịch sử - cụ thể. Phép biện chứng duy vật đòi hỏi không được áp dụng một khuôn mẫu chung cho mọi bối cảnh. Giáo dục cũng vậy, cần đặt trong điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa cụ thể của từng giai đoạn, từng vùng miền, từng nhóm đối tượng. Ở miền núi, ưu tiên trường phổ thông dân tộc nội trú; tại các đô thị lớn, tập trung phát triển trung tâm đổi mới sáng tạo, đại học nghiên cứu đẳng cấp quốc tế. Đồng thời, phải xây dựng lộ trình từng bước rõ ràng cho các mốc đến năm 2030, năm 2035, năm 2045; thường xuyên tổng kết thực tiễn, điều chỉnh chính sách linh hoạt để bảo đảm hiệu quả và phù hợp với thực tế sinh động.

Bốn là, thống nhất lý luận và thực tiễn trong giáo dục lý luận chính trị. Lý luận chỉ thực sự có giá trị khi gắn với thực tiễn, và thực tiễn luôn là thước đo kiểm nghiệm lý luận. Điều này đặc biệt quan trọng trong giáo dục lý luận chính trị. Nội dung giảng dạy cần được cập nhật bằng các vấn đề nóng bỏng như an ninh phi truyền thống, chuyển đổi số, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn. Hình thức tổ chức học tập phải đa dạng, từ nghiên cứu tình huống, thảo luận chuyên đề, đến thực tập thực tế. Qua đó, người học không chỉ tiếp thu kiến thức trừu tượng mà còn được rèn luyện bản lĩnh, năng lực xử lý tình huống cụ thể. Khi lý luận và thực tiễn được gắn kết chặt chẽ, giáo dục lý luận chính trị mới phát huy trọn vẹn vai trò định hướng tư duy và hành động.

Năm là, phát huy tinh thần sáng tạo và phát triển mở. Một đặc điểm nổi bật của phép biện chứng duy vật là tính không giáo điều, luôn được bổ sung và phát triển qua thực tiễn. Tinh thần này cần được quán triệt trong giáo dục để tránh bảo thủ, trì trệ. Giải pháp trọng tâm là khuyến khích sáng tạo trong giảng dạy và học tập, ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn; xây dựng các mô hình trường học thông minh, đại học đổi mới sáng tạo. Đồng thời, thúc đẩy nghiên cứu khoa học gắn với khởi nghiệp, mở rộng hợp tác quốc tế để tiếp thu tinh hoa nhân loại, nhưng vẫn kiên định bản sắc và định hướng xã hội chủ nghĩa. Nơi nào khơi dậy được tinh thần sáng tạo, nơi đó giáo dục sẽ phát triển mạnh mẽ và bền vững.

Kết luận

Phép biện chứng duy vật mác xít của V.I. Lênin mang giá trị tư tưởng - phương pháp luận có ý nghĩa khoa học bền vững. Nó cung cấp công cụ khoa học để nhận thức đúng bản chất sự vật, chỉ ra quy luật phát triển, đồng thời khẳng định sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn. Trong bối cảnh mới, việc vận dụng tư tưởng này có ý nghĩa đặc biệt trong cụ thể hóa Nghị quyết số 71-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 22/8/2025 về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. Đây là con đường khoa học để đổi mới nội dung, phương pháp, hình thức giảng dạy lý luận chính trị; nâng cao chất lượng đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ; đáp ứng yêu cầu xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, đồng thời đóng góp trực tiếp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn mới./.

Bài viết trong khuôn khổ Đề tài nghiên cứu khoa học "Tư tưởng của V.I.Lênin về phép biện chứng duy vật và vận dụng trong giảng dạy ở Học viện Chính trị hiện nay".

TÀI LIỆU THAM KHẢO

(1) V.I. Lênin, Toàn tập, Nxb CTQGST, H.2006, t.29, tr.240.

(2) V.I. Lênin, Toàn tập, sđd, H.2005, t.18, tr.167.

(3) V.I. Lênin, Toàn tập, sđd, H.2006, t.41, tr.164.

(4) V.I. Lênin, Toàn tập, sđd, H. 2006, t.29, tr.379.

(5) Đảng Cộng sản Việt Nam (2025), Nghị quyết số 71-NQ/TW ngày 22/8/2025 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo.

--------------------------------------------------------------

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

^[1]. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb Chính trị Quốc gia sự thật, H, 2006, t.29, tr.240. 

^[3]. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb Chính trị Quốc gia sự thật, H, 2006, t.41, tr.164.

^[4]. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb Chính trị Quốc gia sự thật, H, 2006, t.29, tr.379.

Đinh Văn Hùng - Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng