Thiết chế Tổng thống Cộng hòa Liên bang Đức và những gợi mở, tham chiếu đối với Việt Nam

Ảnh minh họa: internet

Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Hội nghị Trung ương lần thứ sáu, khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới đã đặt yêu cầu tiếp tục thực hiện tốt thiết chế Chủ tịch nước theo Hiến pháp; nhận thức đúng, đầy đủ, sâu sắc về vị trí, quyền hạn, nhiệm vụ của Chủ tịch nước với vai trò nguyên thủ quốc gia. Tiếp tục nghiên cứu làm rõ hơn nhiệm vụ, quyền hạn của Chủ tịch nước trong vai trò thống lĩnh các lực lượng vũ trang, Chủ tịch Hội đồng quốc phòng và an ninh, trong hoạt động đối nội, đối ngoại, trong mối quan hệ với Quốc hội, Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao theo quy định của Hiến pháp.

Hiến pháp năm 2013 quy định, Quốc hội với tư cách là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, có thẩm quyền thành lập ra hệ thống các “nhánh khác” trong bộ máy nhà nước(1), bao gồm lập pháp, hành pháp, tư pháp và các chế định độc lập khác, kể cả nguyên thủ quốc gia - Chủ tịch nước. Đặc điểm này cho thấy hình thức chính thể của Việt Nam khá tương đồng với hình thức chính thể cộng hòa đại nghị. Trong mô hình cộng hòa đại nghị, nguyên thủ quốc gia được nghị viện bầu, có thời hạn, có chức năng đại diện quốc gia, đoàn kết quốc gia, cân bằng quyền lực giữa các nhánh quyền lực nhà nước(2). Hiện nay, Cộng hòa Liên bang (CHLB) Đức được xem là một trong những nền cộng hòa đại nghị lâu đời, tiêu biểu và phát triển nhất trên thế giới. Do đó, việc nghiên cứu vị trí, vai trò của nguyên thủ quốc gia của CHLB Đức có ý nghĩa tham khảo trong việc hoàn thiện thiết chế Chủ tịch nước ở Việt Nam.

Vị trí, vai trò của Tổng thống Cộng hòa Liên bang Đức 

Ở những quốc gia theo chế độ cộng hòa đại nghị như CHLB Đức, nguyên thủ quốc gia là người đứng đầu nhà nước nhưng không đứng đầu cơ quan hành pháp nên quyền hành pháp của Tổng thống CHLB Đức phần nhiều mang tính hình thức, biểu tượng(3). Tuy nhiên, Tổng thống CHLB Đức nói riêng và nguyên thủ quốc gia ở các nước cộng hòa đại nghị nói chung, là biểu tượng của sự thống nhất quốc gia, điều hòa chức năng của các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp. Mặc dù chủ yếu mang tính biểu tượng, nhưng chế định nguyên thủ quốc gia của CHLB Đức vẫn thể hiện được vị thế nhất định của nguyên thủ quốc gia, tham gia được vào hoạt động kiểm soát quyền lực của Nghị viện, cụ thể là:

Thứ nhất, cách thức lựa chọn Tổng thống CHLB Đức: Điều 54 Hiến pháp Cộng hòa Liên bang Đức năm 1949 (sửa đổi, bổ sung năm 1993) quy định: “Tổng thống Liên bang sẽ được bầu bởi Hội nghị Liên bang mà không qua tranh luận. Bất kỳ công dân Đức đủ điều kiện bầu cử Hạ viện và đủ 40 tuổi có thể ứng cử”. Theo đó, Hội nghị Liên bang sẽ bao gồm các thành viên của Hạ viện và một số tương đương thành viên được bầu bởi nghị viện các bang trên cơ sở đại diện tỷ lệ. Tức là, nguyên thủ quốc gia của CHLB Đức được bầu bằng một Hội nghị Liên bang bao gồm các nghị sĩ của Hạ viện và đại biểu các bang. Tổng thống được đắc cử là ứng viên đạt số phiếu tuyệt đối trên 50% số phiếu thuận, nếu không đạt thì qua vòng hai, vòng ba đến vòng ba chỉ cần là ứng viên có số phiếu cao nhất không cần trên 50%(4). Như vậy, mặc dù là một thiết chế mang tính “lễ nghi” nhưng với vị trí, vai trò là người đứng đầu nhà nước và đại diện cho quốc gia, Hạ viện CHLB Đức vẫn không thể tự mình bầu ra nguyên thủ quốc gia mà cần có sự tham gia của đại biểu từ các bang trên cả nước.

Thứ hai, về kiểm tra tính hợp hiến của luật: tất cả các luật liên bang phải được Tổng thống ký trước khi có hiệu lực(5) và có thể từ chối ký nếu nhận thấy rằng đạo luật vi hiến. Về nguyên tắc, Tổng thống có toàn quyền phủ quyết (veto) đối với bất kỳ dự luật nào, tuy nhiên, các đời tổng thống trước đây không thường xuyên sử dụng quyền này (trong lịch sử, chỉ có 09 lần xảy ra tình trạng Tổng thống phủ quyết các đạo luật của Hạ viện)(6). Cụ thể, sau khi Quốc hội Liên bang thông qua một đạo luật và trình lên, Tổng thống thường sẽ kiểm tra xem luật có được thông qua theo trình tự quy định của Hiến pháp hay không hoặc nội dung của luật có hợp hiến hay không. Chỉ trong trường hợp Tổng thống đương nhiệm nghi ngờ nghiêm trọng về tính hợp hiến của một dự luật được đưa trình đến Văn phòng Tổng thống thì mới từ chối ký. Như vậy, quyền hạn của Tổng thống CHLB Đức trong việc phủ quyết các đạo luật có tính chất vi hiến đã cho thấy vai trò bảo vệ Hiến pháp của người đứng đầu nhà nước, đảm bảo kiểm soát quyền lực đối với cơ quan lập pháp.

Vị trí, vai trò của thiết chế Chủ tịch nước ở Việt Nam 

Theo Hiến pháp năm 2013, Chủ tịch nước là người đứng đầu Nhà nước, thay mặt nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam về đối nội và đối ngoại(7). Như vậy, Chủ tịch nước là chức vụ cao nhất của Nhà nước, tức là đứng đầu bộ máy nhà nước, trong đó bao gồm cả Quốc hội - một cơ quan thuộc cơ cấu tổ chức của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Tuy nhiên, từ Hiến pháp năm 1959 đến Hiến pháp năm 2013, chế định Chủ tịch nước vẫn được quy định do Quốc hội bầu ra, mặc dù Quốc hội được quy định là cơ quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất nhưng Chủ tịch nước cũng là chức vụ cao nhất đại diện cho toàn thể đất nước, đứng đầu Nhà nước mà Quốc hội là một cơ quan nằm trong đó. Do đó, việc trao thẩm quyền duy nhất cho Quốc hội bầu ra Chủ tịch nước không làm rõ và nổi bật được vị trí Chủ tịch nước trong bộ máy nhà nước.

Trong khi đó, Tổng thống CHLB Đức được bầu từ Hội nghị Liên bang. Hội nghị này là một thiết chế hiến định được lập ra chỉ để bầu Tổng thống liên bang. Thành viên của Hội nghị bao gồm các hạ nghị sỹ liên bang và một số lượng tương đương các thành viên là đại biểu do Quốc hội các tiểu bang bầu ra. Từ cách thức hình thành chức vụ Tổng thống CHLB Đức đã thể hiện được sự trang trọng, tính biểu tượng của quốc gia. Mặc dù Tổng thống CHLB Đức có sự hạn chế về quyền lực thực tế nhưng do việc độc lập tương đối với Nghị viện Liên bang, nên Tổng thống vẫn có quyền xem xét tính hợp hiến của các đạo luật do Nghị viện Liên bang thông qua. Qua đó, hình thành thêm một cơ chế bảo hiến bên cạnh Tòa án Hiến pháp vừa bảo vệ Hiến pháp hiệu quả hơn, vừa kiểm soát được quyền lực của Nghị viện Liên bang.

Vì vậy, nếu nghiên cứu và áp dụng mô hình, cách thức hình thành nguyên thủ quốc gia của CHLB Đức vào Việt Nam thì sẽ có hai ưu điểm sau: thứ nhất, thông qua việc bầu nguyên thủ quốc gia không chỉ từ cơ quan quyền lực cao nhất ở trung ương mà còn có sự tham gia của các đại biểu từ địa phương sẽ càng làm nổi bật và đậm nét hơn vai trò của người đứng đầu nhà nước, đại diện cho quốc gia, dân tộc; thứ hai, việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đòi hỏi phải không ngừng xây dựng và hoàn thiện các quy định pháp luật về cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước(8). 

Tuy nhiên, với vị trí, vai trò là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất như hiện nay, chưa có cơ chế rõ ràng để kiểm soát quyền lực của Quốc hội, đặc biệt là trong hoạt động lập pháp. Trong điều kiện hiện nay, việc chưa xây dựng một cơ chế bảo hiến cụ thể thì cần có cơ chế kiểm soát tốt quyền lực của Quốc hội trong hoạt động lập pháp. Vì vậy, tính chất độc lập tương đối với cơ quan lập pháp là điều kiện để Chủ tịch nước có thể kiểm tra tính hợp hiến của các đạo luật mà Quốc hội ban hành, chứ không còn nghĩa vụ bắt buộc phải công bố như hiện nay(9). Qua đó, tạo được hành lang pháp lý đáp ứng yêu cầu về kiểm soát quyền lực trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Từ những phân tích và nhận định trên, cần xem xét phương án xây dựng một thiết chế hiến định gần giống như Hội nghị Liên bang ở Đức để bầu Chủ tịch nước. Theo đó, các đại biểu tham gia hội nghị bầu Chủ tịch nước sẽ nhóm họp cùng với các đại biểu Quốc hội tại kỳ họp đầu tiên của Quốc hội khóa mới để bầu Chủ tịch nước mà không cần quy định một thiết chế tạm thời như trên. Bên cạnh đó, số lượng đại biểu cho từng địa phương sẽ do Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa trước quyết định sao cho số lượng đại biểu của các địa phương trên cả nước tương đương với số lượng đại biểu Quốc hội, nhằm tạo ra sự cần bằng về mặt ý chí. Các đại biểu của địa phương sẽ do HĐND cấp tỉnh bầu ra. Từ đó, hướng đến trao thẩm quyền cho Chủ tịch nước kiểm tra tính hợp hiến các đạo luật của Quốc hội trước khi công bố; theo đó, nếu một đạo luật có tính vi hiến, Chủ tịch nước có thể dùng quyền phủ quyết và trả lại để Quốc hội xem xét.

Nguyên thủ quốc gia là biểu tượng, đại diện cho một đất nước đoàn kết, thống nhất; là chế định điều hòa mối quan hệ qua lại giữa các hệ thống cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp, làm cơ sở, nền tảng cho việc tổ chức, hình thành bộ máy nhà nước. Tuy nhiên, chế định Chủ tịch nước ở Việt Nam hiện nay cần thể hiện rõ hơn, đầy đủ hơn vị trí, vai trò của nguyên thủ quốc gia và tham gia có hiệu quả hơn vào cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước. Do đó, việc hoàn thiện thiết chế Chủ tịch nước sẽ góp phần nâng cao hoạt động quản lý nhà nước hiệu lực, hiệu quả, đồng thời đáp ứng được yêu cầu về kiểm soát quyền lực nhà nước trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam./.

-----------------------

Ghi chú:

(1) Phan Trung Hiền, Lý Luận về nhà nước và pháp luật (Quyển 1), Nxb CTQG-ST, H.2016, tr.143.

(2) http://lyluanchinhtri.vn/home/index.php/quoc-te/item/3544-ve-che-dinh-nguyen-thuy-quoc-gia-tren-the-gioi-hien-nay.html.

(3) Nguyễn Thị Phương Thủy, Một số vấn đề về chế định nguyên thủ quốc gia trên thế giới, Tạp chí Cộng sản, số 934, năm 2020, tr.97.

(4) Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật Hiến pháp nước ngoài, Nxb  Công an nhân dân, H.2017, tr.116.

(5) Điều 82 Hiến pháp Cộng hòa Liên bang Đức.

(6) Hasskriminalität, Gesetz gegen Onlinehetze tritt Ostern in Kraft, https://www.spiegel.de/netzwelt/netzpolitik/hasskriminalitaet-gesetz-gegen-online-hetze-tritt-ostern-in-kraft-a-30ed56dc-5a72-4bef-bd77-84eb66994da7, truy cập 13/12/2022.

(7) Điều 86 Hiến pháp năm 2013.

(8) Nguyễn Minh Đoan, Cơ chế pháp lý kiểm soát quyền lực nhà nước trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Nxb CTQG-ST, H.2018, tr.150.

(9) Khoản 1 Điều 88, Hiến pháp năm 2013.

Đinh Tấn Phong - Viện Kinh tế - Xã hội thành phố Cần Thơ

tcnn.vn