Đổi mới, hoàn thiện cơ quan hành pháp để quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả

Ảnh minh họa

Quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả 

Trên phương diện nghiên cứu, có thể còn những bàn luận khác nhau, tuy vậy trong bài viết này, khái niệm “Quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả” được hiểu là: Sự kết hợp hợp lý giữa các yếu tố của quản lý công truyền thống (mệnh lệnh – phục tùng), với quản lý công mới (phân cấp, phân quyền, cạnh tranh, tập trung kết quả đầu ra) và những trụ cột của quản trị quốc gia tốt (Nhà nước pháp quyền, mở rộng sự tham gia của các chủ thể ngoài nhà nước với ý nghĩa đối tác, đồng thuận trong xây dựng phát triển quốc gia) phù hợp với trình độ phát triển, điều kiện thực tế của quốc gia.

Quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả cần xem xét trên hai phương diện: quản trị nội bộ quốc gia với các yếu tố như (vai trò tối thượng của pháp luật, hệ thống thể chế có hiệu lực; coi trọng sự công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý công; tôn trọng quyền con người; thu hẹp khoảng cách công - tư; đề cao sự tham gia của người dân vào quá trình ra quyết định ảnh hưởng đến cuộc sống của họ) và cạnh tranh quốc gia qua 3 chỉ số chính “Năng lực cạnh tranh toàn cầu”, “Hệ số tín nhiệm quốc gia”, “Xếp hạng môi trường kinh doanh”. 

Quản trị quốc gia không thay thế, không phủ định quản lý nhà nước. Trong các tài liệu hiện nay có quan điểm muốn sử dụng khái niệm quản trị quốc gia thay thế khái niệm quản lý nhà nước. Tuy nhiên, xét trên phương diện học thuật, hai khái niệm này không giống nhau (ví dụ: quản trị quốc gia mở rộng chủ thể quản trị theo hướng đối tác và bình đẳng hơn so với quản lý nhà nước...). Trên phương diện thực tế, việc sử dụng quản lý nhà nước hay quản trị quốc gia để duy trì trật tự xã hội còn phụ thuộc vào mức độ phát triển của quốc gia và quan điểm của giai cấp cầm quyền. Cũng có ý kiến cho rằng sử dụng khái niệm quản trị nhà nước thay cho khái niệm quản trị quốc gia. Ý kiến này cũng cần bàn luận bởi vì khái niệm quản trị nhà nước được sử dụng phổ biến tại các nước đang phát triển, đặc biệt là với các quốc gia Đông Á. Khái niệm quản trị nhà nước nhấn mạnh và phản ánh vai trò trung tâm và dẫn dắt hoạt động quản trị công trong những cộng đồng mà các thiết chế ngoài nhà nước chưa phát triển. Trong khi đó quản trị quốc gia được thực hiện ở các nước phát triển với mô hình đồng thuận, xem các chủ thể ngoài nhà nước như đối tác trong quản trị quốc gia.     

Định hướng đổi mới cơ quan hành pháp để quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả

Đại hội Đảng lần thứ XIII đã khẳng định “Đổi mới quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả”(1) một trong những nhiệm vụ trọng tâm, đột phá chiến lược phát triển đất nước giai đoạn 2021 – 2030. Đối với cơ quan hành pháp, “Xây dựng nền hành chính nhà nước phục vụ nhân dân, dân chủ, pháp quyền, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, công khai, minh bạch. Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng tinh gọn, hiệu lực hiệu quả, trên cơ sở tổ chức hợp lý các bộ đa ngành, đa lĩnh vực”.(2)

Cùng với những định hướng đã thể hiện trong văn kiện của Đảng, cần nhấn mạnh một số điểm sau đây:

- Hành pháp là khâu trọng yếu trong quản trị quốc gia; 

- Nâng cao năng lực điều hành của cơ quan hành pháp để quản trị nội bộ quốc gia tốt, hướng tới cải thiện năng lực cạnh tranh toàn cầu của Việt Nam (3);

- Hành pháp hướng mạnh vào hoạt động điều hành trên cơ sở chấp hành các luật do cơ quan lập pháp ban hành(4), đồng thời thể hiện rõ vai trò sáng tạo trong nhiệm vụ hoạch định chính sách và trình các dự án luật. 

- Thực hiện có hiệu quả các hình thức huy động sự tham gia của các chủ thể ngoài nhà nước vào quá trình ra quyết định của cơ quan hành pháp. 

Nội dung cần hoàn thiện để cơ quan hành pháp quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả

Về vị trí, chức năng của cơ quan hành pháp

Theo Hiến pháp năm 2013, Luật Tổ chức Chính phủ năm 2015: "Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội. Chính phủ chịu trách nhiệm trước Quốc hội và báo cáo công tác trước Quốc hội, Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước."(5) 

Cùng với quy định trên, khoản 3 Điều 2 Hiến pháp năm 2013 quy định: "Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp".

So sánh các quy định trên cho thấy, cơ chế thực hiện quyền lực là "phân công, phối hợp" nhưng vị trí, chức năng của cơ quan hành pháp với cơ quan lập pháp là "chấp hành, chịu trách nhiệm trước Quốc hội". Như vậy có thể nhận xét là coi trọng yếu tố "kiểm soát" với nhánh hành pháp trong cơ chế thực hiện quyền lực nhà nước. 

Mặt khác, cơ quan hành pháp với nhiệm vụ hết sức lớn lao và quan trọng đối với xã hội như đã thể hiện trong các luật, nhưng lại mới chỉ chịu trách nhiệm trước Quốc hội và báo cáo công tác trước Quốc hội, Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước (đại diện), mà chưa có chịu trách nhiệm với xã hội. Các đạo luật chưa thực sự quan tâm thể chế trách nhiệm gánh chịu hậu quả về việc không thực hiện nhiệm vụ trước dân của các cơ quan nhà nước, trong đó có cơ quan hành pháp thế nào.

Qua so sánh, phân tích các quy định nêu trên đặt ra yêu cầu xem xét về mức độ phù hợp của các quy phạm hiện hành quy định về vị trí, chức năng của nhánh hành pháp với tư tưởng quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, đồng thời thực hiện quan điểm của Đảng về việc “lấy nhân dân làm trung tâm”(6), “lấy kết quả công việc, sự hài lòng và tín nhiệm của nhân dân  làm tiêu chí quan trọng để đánh giá chất lượng hoạt động của chính quyền”.(7)  

Nhiện vụ, quyền hạn của cơ quan hành pháp

Nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan hành pháp thể hiện trên hai phương diện: đề xuất, trình chính sách pháp luật thuộc thẩm quyền quyết định của cơ quan lập pháp; thống nhất quản lý kinh tế - xã hội và nền hành chính quốc gia. Đây là những nhiệm vụ cụ thể hóa chức năng chấp hành và hành pháp, hành chính của Chính phủ. Nghiên cứu các quy định Hiến pháp và các luật liên quan cho thấy, vẫn còn những điểm chưa hợp lý trong quy định nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan hành pháp, cần được tiếp tục hoàn thiện:

- Đẩy mạnh việc phân cấp, phân quyền giữa Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ với các bộ, ngành; giữa Chính phủ, các bộ, ngành với chính quyền địa phương; khắc phục triệt để tình trạng chồng chéo chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn; phát huy đầy đủ vai trò của Chính phủ, đảm bảo Chính phủ tập trung vào quản lý vĩ mô. 

- Bảo đảm sự phối hợp, "liên đới" trách nhiệm như là một hình thức kiểm soát của hành pháp đối với hoạt động lập pháp, quyết định chính sách của Quốc hội. Cần bảo đảm Chính phủ chịu trách nhiệm đến cùng đối với các dự thảo dự án, đề án do Chính phủ chuẩn bị, tránh tình trạng sau khi chuyển giao cho Ủy ban thường vụ Quốc hội là hết nhiệm vụ; sự tham gia sát sao của Chính phủ còn bảo đảm không xảy ra việc có thể lạm dụng quyền lập pháp, làm sai lệch nội dung tư tưởng chính sách trong các dự án mà Chính phủ đã soạn thảo. Việc kiểm soát này cần được thực hiện cả trong quá trình xem xét, thảo luận, thông qua và sau khi dự luật được thông qua, trước khi được công bố. Trong quá trình Quốc hội xem xét, thông qua dự án luật do Chính phủ trình, Hiến pháp cần trao cho Chính phủ quyền khi thấy cần thiết thì được rút lại dự án luật đó để hoàn chỉnh lại, cân nhắc thêm. Nếu dự án, chính sách mà Chính phủ trình không bảo vệ được trước Quốc hội thì phải quy trách nhiệm (cũng có thể dùng cơ chế bất tín nhiệm).

- Chính phủ - cơ quan thực thi quyền hành pháp - có nhiệm vụ hoạch định chính sách nhà nước và chịu trách nhiệm trước chính sách đã đưa ra. Hiến pháp xác định trách nhiệm của Chính phủ đối với chính sách của mình nhưng cơ chế trách nhiệm chưa được làm rõ. Đặc biệt, vấn đề trách nhiệm tiêu cực của Chính phủ với tư cách tập thể thì vẫn chưa được quy định rõ ràng. Chức năng của Chính phủ với tư cách là cơ quan thực hiện quyền hành pháp - hoạch định và thực thi chính sách quốc gia - đòi hỏi phải có cơ chế cộng đồng trách nhiệm (trách nhiệm tập thể - collective responsibility) rất cao. Các phiên họp Chính phủ cần được tổ chức bảo đảm để các thành viên thẳng thắn bàn thảo các vấn đề gai góc của quốc gia, giải quyết những xung đột về lợi ích trong hoạch định chính sách. Tính trách nhiệm tập thể thể hiện một Chính phủ thực thi quyền lực “mạnh mẽ và sáng suốt”. Đương nhiên, đi cùng với tính trách nhiệm tập thể đoàn kết, thống nhất này phải là cơ chế cùng chịu trách nhiệm tập thể chung - bị bất tín nhiệm. Cơ chế đó chính là góp phần đề cao vị trí của Chính phủ đúng với tính chất thực hiện quyền hành pháp.(8)

Về tổ chức bộ máy cơ quan hành pháp

Ở nước ta tổ chức bộ máy hành pháp đa ngành, đa lĩnh vực đang khẳng định tính đúng đắn của nhận thức về quản trị liên thông trên thực tế. Trong xã hội phát triển các vấn đề không tồn tại độc lập và có nguyên nhân từ nhiều phía; tác động, ảnh hưởng đến nhiều đối tượng khác nhau trong phạm vi quốc gia, khu vực và thế giới. Lý thuyết đã đi đến nhận thức hoạt động quản trị có tính liên thông. Vì vậy cùng với việc tiếp tục duy trì các bộ đa ngành, đa lĩnh vực đã có, cần nghiên cứu hình thành một số bộ đa ngành, đa lĩnh vực mới.

Tư tưởng đa ngành, đa lĩnh vực không chỉ thể hiện trên phương diện tổ chức các bộ mà cần thể hiện trong tổ chức các đơn vị thuộc, trực thuộc bộ và trong giải quyết các công việc, nhiệm vụ liên bộ, liên ngành để khắc phục hiệu quả tình trạng thiếu tính liên kết, cắt khúc đáp ứng tốt yêu cầu hoạt động quản trị có tính liên thông trong quản trị quốc gia. Theo đó thời gian tới cần tiếp tục nghiên cứu thu gọn hơn tổ chức bộ máy cơ quan hành pháp trên các phương diện: tổ chức các bộ, cơ quan ngang bộ; cơ quan thuộc Chính phủ; các tổ chức thuộc, trực thuộc bộ, cơ quan ngang bộ. Đặc biệt là chuyển biến mạnh mẽ hơn nữa nhận thức của cán bộ, công chức, viên chức từ “đơn ngành, cắt khúc” sang “đa ngành, liên thông” trong giải quyết công việc theo nhiệm vụ, quyền hạn được giao để quản trị quốc gia đạt yêu cầu theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả.

Về hoạt động của cơ quan hành pháp

Như đã nêu ở trên, hoạt động của cơ quan hành pháp hiện nay thể hiện trên hai phương diện là chấp hành và điều hành. Trong số 12 trụ cột (tiêu chí) cạnh tranh toàn cầu thì thể chế chỉ là một tiêu chí, còn lại chủ yếu trên phương diện điều hành như: quy mô thị trường, năng lực đổi mới sáng tạo, mức độ năng động trong kinh doanh, thị trường hàng hóa, thị trường lao động và đặc biệt là ứng dụng công nghệ thông tin. Chính vì vậy trong định hướng đổi mới (mục 2) đã thể hiện rõ hành pháp hướng mạnh vào hoạt động điều hành trên cơ sở chấp hành các luật do cơ quan lập pháp ban hành. Ở đây, tính chấp hành cần nhận thức với tư duy mới đó là chấp hành pháp luật bởi vì tính tối thượng của pháp luật trong nhà nước pháp quyền, một trong những trụ cột của quản trị quốc gia. Chỉ có như vậy quản trị quốc gia mới đạt tính hiệu quả.

Cùng với những hoạt động đã thể hiện trong các văn kiện của Đảng như: tập trung vào quản lý vĩ mô, xây dựng thể chế, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch để kiến tạo phát triển và phục vụ Nhân dân… Để quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả, cơ quan hành pháp cần chú trọng đến những hoạt động sau:

- Tăng cường năng lực dự báo, phân tích và đề xuất chính sách dựa trên luận cứ khoa học và thực tiễn trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

- Công khai, minh bạch, tăng cường trách nhiệm giải trình. 

- Thích ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đẩy mạnh thực hiện Chính phủ điện tử, Chính phủ số. “Phấn đấu đến năm 2030, hoàn thành xây dựng chính phủ số, đứng trong nhóm 50 quốc gia hàng đầu thế giới và xếp thứ 3 trong khu vực ASEAN về chỉnh phủ điện tử”.(9) 

- Đặc biệt coi trọng an ninh mạng và an ninh phi truyền thống. 

Về chính sách đối với người có tài năng

Đổi mới, hoàn thiện cơ quan hành pháp đáp ứng yêu cầu quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả, cùng với những nội dung nêu trên là nội dung quản trị nhân lực, trong đó trọng tâm cần chú trọng là chính sách đối với người có tài năng. 

Quán triệt và thực hiện quan điểm của Đảng tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII về: tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có đủ phẩm chất, năng lực, uy tín, phục vụ nhân dân và sự phát triển của đất nước…; có cơ chế lựa chọn, đào tạo, thu hút, trọng dụng nhân tài, khuyến khích bảo vệ cán bộ dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám đổi mới sáng tạo, dám đương đầu với khó khăn, thử thách và quyết liệt trong hành động vì lợi ích chung.(10) 

Xây dựng chiến lược quốc gia thu hút, trọng dụng nhân tài. Thực hiện Kế hoạch số 10-KH/TW ngày 06/6/2018 của Bộ Chính trị và Nghị quyết số 132/NQ-CP ngày 24/10/2018 của Chính phủ ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 19/5/2018 của Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cấp chiến lược, đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ. Theo đó, Bộ Nội vụ đã xây dựng Chiến lược quốc gia thu hút, trọng dụng nhân tài, với các nội dung cơ bản như: mục tiêu, quan điểm, giải pháp chiến lược thu hút, trọng dụng nhân tài (dự thảo các văn bản đã được đăng tải trên Cổng thông tin điện tử của Bộ Nội vụ lấy ý kiến). 

Chú trọng chính sách đối với thế hệ trẻ là những thanh niên có tài năng - lực lượng có tiềm năng to lớn, giữ vai trò quan trọng trong quá trình phát triển đất nước hiện nay cũng như trong tương lai. Luật Thanh niên năm 2020 đã có quy định chính sách đối với thanh niên có tài năng: “Nhà nước có chính sách phát hiện, đào tạo, bồi dưỡng, thu hút, trọng dụng và đãi ngộ đối với thanh niên có tài năng. Người đứng đầu cơ quan, tổ chức có trách nhiệm thực hiện chính sách đối với thanh niên có tài năng phù hợp với chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của mình".(11)

Căn cứ Luật Thanh niên năm 2020 và đề nghị của Bộ Nội vụ, ngày 02/11/2020, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1712/QĐ-TTg ban hành Kế hoạch triển khai thi hành Luật Thanh niên. Trên cơ sở đó các cơ quan hành pháp theo chức năng nhiệm, nhiệm vụ được giao cần khẩn trương xây dựng, ban hành và thực hiện chính sách đối với thanh niên có tài năng./.

----------------------------

Ghi chú:

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 2, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.337.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.176.

3. Qua rà soát trong số 12 trụ cột (tiêu chí) năng lực cạnh tranh toàn cầu của Việt Nam có những tiêu chí còn hạn chế, rất hạn chế - Tác giả chú thích.

4. Thể chế là 1/12 trụ cột (tiêu chí) đánh giá năng lực cạnh tranh quốc gia - Tác giả chú thích.

5. Điều 94 Hiến pháp năm 2013, Điều 1 Luật Tổ chức Chính phủ.

6. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.99.

7. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.192.

8. PGS.TS Bùi Xuân Đức, “Quyền hành pháp theo Hiến pháp năm 2013: những vấn đề cần tiếp tục hoàn thiện”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 16 (392), tháng 8/2019.

9. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.225.

10. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.178, 179.

11. Điều 24, Luật Thanh niên năm 2020.

TS Vũ Ngọc Hà - Học viện Chính trị khu vực I, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh