Những biến đổi trào lưu chính trị ở khu vực Mỹ La-tinh hiện nay

Ảnh minh họa. Nguồn: TTXVN

Sự suy thoái của cánh tả ở Mỹ La-tinh

Sự hình thành và phát triển của phong trào/lực lượng cánh tả ở khu vực Mỹ La-tinh (MLT) trải qua nhiều thay đổi, biến động lớn, nhất là trong những năm gần đây. Năm 1951, Quốc tế xã hội chủ nghĩa - cơ quan lãnh đạo của phong trào cánh tả và xã hội chủ nghĩa trên thế giới được thành lập, thu hút và quy tụ sự tham gia của nhiều đảng phái, liên minh cánh tả ở khu vực MLT. Trong thời gian này, thành công của Cách mạng Cuba có sức lan tỏa và ảnh hưởng sâu rộng tới toàn bộ khu vực, tạo tiền đề cho công cuộc đấu tranh tiến bộ chống lại các chế độ độc tài, quân sự và dẫn tới thành công của các cuộc cách mạng ở Nicaragua, El Salvador, Guatemala, Colombia, Chile, Uruguay và Argentina. Theo đó, những diễn đàn và trào lưu tiến bộ của phong trào cánh tả MLT được mở ra và hoạt động. 

Tháng 7/1990, theo sáng kiến của Đảng Lao động Brazil, Diễn đàn Sao Paulo ra đời, tập hợp các đảng phái, phong trào cánh tả MLT và các khu vực khác trên thế giới. Hoạt động của Diễn đàn do Nhóm làm việc (gồm Đảng Lao động Brazil, Đảng Cộng sản Cuba, Đảng Cách mạng dân chủ Mexico và Mặt trận rộng rãi Uruguay) điều phối. Chủ đề trung tâm của Diễn đàn Sao Paulo là phê phán mô hình tân tự do và tìm kiếm giải pháp thay thế, nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững của các quốc gia, thực hiện quyền bình đẳng và công bằng xã hội, hội nhập quốc tế và tăng cường đoàn kết quốc tế giữa các lực lượng cánh tả, tiến bộ… Từ năm 1997, Đảng Lao động Mexico có sáng kiến tổ chức hội thảo quốc tế Các đảng chính trị và một xã hội mới, được các đảng cộng sản, cánh tả ở MLT cũng như trên thế giới ủng hộ, trở thành diễn đàn thường niên để trao đổi kinh nghiệm đấu tranh chính trị vì một xã hội mới, phát triển về kinh tế và công bằng xã hội.

Từ năm 1999 đến nay, nước Cộng hòa Cuba đứng ra tổ chức hội nghị quốc tế thường niên Toàn cầu hóa và các vấn đề phát triển. Đây cũng là một diễn đàn thường niên của các lực lượng cánh tả, với sự tham gia của nhiều chính khách, nhân sĩ, nhà nghiên cứu có quan điểm tiến bộ và những tổ chức quốc tế, khu vực, các cơ quan thuộc Liên hợp quốc… Khu vực MLT cũng là nơi ra đời Diễn đàn Xã hội thế giới với khẩu hiệu: “Một thế giới khác là có thể” - một diễn đàn mở của các lực lượng xã hội rộng rãi chống lại chủ nghĩa tân tự do; chống lại các mặt trái của tiến trình toàn cầu hóa; vì một tiến trình toàn cầu hóa chú ý đến mặt xã hội nhiều hơn, có lợi ích cho tất cả mọi người, cho tất cả các quốc gia, dân tộc... Năm 1998 được coi là cột mốc đầu tiên đánh dấu thành công quyền lực thời hiện đại của phong trào cánh tả khu vực MLT - được gọi là Thủy triều hồng, với việc ứng viên dân túy cánh tả Hugo Chavez thắng cử trong cuộc bầu cử Tổng thống Venezuela tháng 12/1998 với 59,5% số phiếu bầu. Suốt hơn một thập kỷ tiếp theo, cánh tả đã trở thành lực lượng cầm quyền ở một loạt nước MLT sau những cuộc bầu cử tổng thống tại Venezuela. 

Từ năm 2002 đến năm 2014, khu vực MLT đã trải qua một cuộc chuyển đổi mạnh mẽ trên tất cả các lĩnh vực, tổng sản phẩm quốc nội (GDP) tăng nhanh, hơn 72 triệu người thoát khỏi tình trạng đói nghèo và tỷ lệ người nghèo giảm xuống còn 11%, đồng thời 94 triệu người gia nhập tầng lớp trung lưu với tăng trưởng kinh tế và hội nhập xã hội cao(1).

Tuy nhiên, từ năm 2012, phong trào cánh tả MLT dần suy yếu, nhất là sau khi lãnh tụ Hugo Chavez từ trần (ngày 05/3/2013). “Thủy triều hồng” được coi là kết thúc từ năm 2015 đến năm 2016 với các thất bại quyền lực nghiêm trọng của cánh tả ở các nước lớn MLT: thắng lợi của ứng viên cánh hữu Mauricio Macri trong cuộc bầu cử tổng thống Argentina năm 2015; đảng đối lập với chính quyền cánh tả giành đa số áp đảo trong cuộc bầu cử Quốc hội Venezuela năm 2015; tháng 6/2016, ứng viên cánh hữu Pedro Pablo Kuczynski của Đảng Người Peru thay đổi (PPK) chiến thắng với tỷ lệ sít sao (50,1%) trong cuộc bầu cử Tổng thống Peru; tại Brazil, Tổng thống Dilma Rousseff bị Thượng viện phế truất vào cuối tháng 8/2016, chấm dứt 13 năm cầm quyền của cánh tả; tại Bolivia, Tổng thống Evo Morales thừa nhận thất bại trong cuộc trưng cầu ý dân vào tháng 2/2016 để sửa đổi Hiến pháp cho phép tái tranh cử vào năm 2019… Cùng theo đó, lực lượng cánh hữu và cánh trung trỗi dậy, trở lại nắm quyền. 

Ở nhiều quốc gia MLT hiện nay, lực lượng cánh tả thay đổi mạnh mẽ về quan điểm, tư tưởng, hoạt động, mục tiêu, thậm chí cả bản chất. Ví dụ, tại Ecuador, liên minh cánh tả thời Tổng thống Rafael Correa cầm quyền (2007-2017) thuần túy là liên minh giữa các đảng phái cánh tả, nhưng hiện nay trở thành liên minh trung - tả Tự hào và Quê hương (PAIS) của đương kim Tổng thống Lenin Moreno (người từng là Phụ tá, Phó Tổng thống của Correa); PAIS là liên minh giữa các đảng phái cánh tả với cánh trung, trong đó các đảng phái cánh trung là nòng cốt.

Sự suy thoái nêu trên của cánh tả ở MLT là do các nguyên nhân:

Thứ nhất, chính quyền cánh tả can thiệp và kiểm soát chặt chẽ kinh tế tư nhân. Trong thế giới hiện đại, kinh tế tư nhân được coi là một trong các thành phần chủ đạo của nền kinh tế quốc gia, cần nhiều sự tự do và tự quyết để tồn tại, phát triển. Việc cánh tả chú trọng kinh tế quốc doanh, đồng thời can thiệp và kiểm soát chặt chẽ kinh tế tư nhân dẫn đến kinh tế tư nhân bị kìm hãm, khó phát triển được, kéo theo sự trì trệ của nền kinh tế quốc gia, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến nhiều mặt của đời sống xã hội.

Thứ hai, chính quyền cánh tả thâm hụt lớn ngân sách vì chi tiêu cho phúc lợi công cộng và bảo trợ xã hội. Hầu hết chính quyền cánh tả ở các nước MLT đều dành một phần lớn ngân sách quốc gia cho phúc lợi công cộng và bảo trợ xã hội. Việc duy trì tình trạng đó quá lâu dẫn đến thâm hụt ngân sách, phải bù đắp bằng các giải pháp tăng thuế, thắt lưng buộc bụng, vay nợ nước ngoài, cắt giảm phúc lợi và bảo trợ… đã gây bất mãn, phản đối rộng rãi cho cả giới lãnh đạo công ty, doanh nghiệp và người dân, làm suy yếu vị thế lãnh đạo của cánh tả.

Thứ ba, phân cực xã hội sâu rộng. Thực tế cho thấy, trong hơn một thập niên tồn tại của “Thủy triều hồng” (1999 - 2014), có tới hơn 100 triệu người dân MLT gia nhập tầng lớp trung lưu, sự phân cực giàu nghèo tăng mạnh, tạo nên những thành phần, giai cấp có vị thế rất khác biệt, nhất là về kinh tế. Cụ thể, ở Chile hiện nay, thu nhập của nhóm 10% người giàu nhất cao gấp 40 lần so với nhóm 10% người có thu nhập thấp trong xã hội(2). Như vậy, mục tiêu cao cả của phong trào cánh tả là ngày càng thu hẹp khoảng cách giữa các tầng lớp, giai cấp, tiệm cận một “thế giới đại đồng” không thể thực hiện được, đồng thời làm cho mâu thuẫn, cạnh tranh, đấu tranh giữa các giai cấp, tầng lớp trong xã hội càng trở nên phổ biến, gay gắt hơn.

Thứ tư, cánh tả cầm quyền sa vào dân túy và tự tôn, nhất là đội ngũ lãnh đạo, quan chức cao cấp. Lãnh đạo trong một thời kỳ dài, đội ngũ quan chức cánh tả MLT thường sa vào tự xây dựng mô hình lãnh tụ dân túy cho mình, cùng với đó là việc tham quyền cố vị và các hành vi lạm quyền.

Thứ năm, nạn tham nhũng trong chính quyền cánh tả lên cao. Nhiều năm liên tục trên cương vị cầm quyền đã hình thành tâm lý “vì quyền lợi bản thân” của nhiều đảng phái cánh tả MLT. Hơn nữa, khi ranh giới giữa mong muốn của lãnh đạo, lợi ích của đảng phái với lợi ích của những doanh nghiệp, tập đoàn quốc doanh và tư nhân không còn phân định rõ, đã dẫn tới tình trạng tham nhũng trầm trọng trong chính quyền cánh tả tại nhiều quốc gia MLT.

Thứ sáu, cánh tả dần thiếu vắng các lãnh tụ tài năng và uy tín. Sự phát triển của phong trào cánh tả và dân túy MLT gắn chặt với vai trò của người chỉ huy, người lãnh đạo. Với năng lực và uy thế rộng lớn của mình, họ trở thành những hạt nhân khởi động, định hướng, thực hiện, quy tụ, liên kết phong trào trong mỗi quốc gia và cả khu vực MLT, góp phần quyết định tạo nên những thành công, thắng lợi lớn. Tuy nhiên, sau sự ra đi của Hugo Chavez (năm 2013) và Fidel Castro (2016), cánh tả MLT đã thiếu vắng hẳn các lãnh tụ tài năng và uy tín. Các gương mặt lãnh đạo mới của phong trào cánh tả không còn nổi trội và có sức cuốn hút quần chúng nhân dân, khiến cánh tả MLT đang suy yếu, trầm lắng và tản mạn hơn nhiều so với thập niên đầu thế kỷ XXI.

Thứ bảy, cánh tả không kiểm soát được các phương tiện truyền thông, bởi đây là công cụ đắc lực cho sự thành bại trong hoạt động chính trị. Điều này dẫn đến các phương tiện truyền thông được phe đối lập hậu thuẫn, đã thông tin phiến diện, thiếu trung thực về các vấn đề xã hội, làm ảnh hưởng tiêu cực đến vai trò và uy tín của chính quyền (tìm mọi cách che đậy sự tiến bộ xã hội, ít ghi nhận những mặt tích cực mà chính quyền làm được, tập trung khai thác những khía cạnh tiêu cực, thậm chí phê phán, bóp méo, tuyên truyền sai lệch, xuyên tạc, bôi nhọ hình ảnh các nhà lãnh đạo cánh tả… để gây mất lòng tin vào cánh tả của người dân).

Thứ tám, một số sai lầm về đường hướng duy trì và phát triển quyền lực của các đảng phái cánh tả đã dần trở thành phổ biến. Điển hình là việc hầu hết các nhà lãnh đạo cánh tả cầm quyền ở MLT (nhất là tại Brazil, Bolivia, Ecuador, Guatemala, Nicaragua, Peru, Venezuela) đều cố gắng thay đổi Hiến pháp cho phép bản thân có thể tái ứng cử vào chức vụ nhà nước cao cấp (nhất là đối với cương vị Tổng thống). Điều đó làm cho những chương trình, hoạt động chính trị bị giới hạn và xoay quanh các cá nhân ứng viên, các chức vị thay vì thúc đẩy những kế hoạch, chính sách phát triển toàn diện của đảng phái và quốc gia.

Thứ chín, các nhân tố quốc tế ảnh hưởng mạnh tới tình hình nội bộ nhiều nước MLT, dẫn tới suy yếu của đảng phái cánh tả. Tiêu biểu là hai trường hợp: giá dầu thế giới xuống thấp và không được các cường quốc ủng hộ. Chính sách nới lỏng tiền tệ và đầu tư công ào ạt chỉ dựa vào nguồn bảo trợ là tiền từ xuất khẩu dầu thô của nhiều nước MLT đã phản tác dụng khi giá dầu xuống thấp đột ngột, làm nguồn thu ngân sách giảm mạnh, không còn khả năng chi trả cho nhiều dự án, chương trình, đặc biệt là an sinh xã hội và chi tiêu công.

Sự trỗi dậy của cánh hữu, cánh trung và độc lập ở Mỹ La-tinh

Cánh hữu - có quan điểm, tư tưởng, xu hướng và hoạt động dựa trên cơ sở tôn trọng quy luật tự nhiên, truyền thống lâu đời, bảo vệ sở hữu và tự do cá nhân, phát triển tự do kinh tế, hạn chế sự can thiệp của chính quyền/nhà nước vào nền kinh tế và đời sống xã hội… đã trở thành đối tượng phù hợp, thậm chí là lý tưởng cho nhu cầu thiết thực của đa số người dân MLT khi họ vừa thoát khỏi các chế độ độc tài, quân sự thập niên 1970 và 1980. Vì vậy, phần lớn những cử tri MLT đã đi bầu và tin tưởng lập nên các chính quyền mới mà lực lượng nắm giữ quyền lực chủ yếu là cánh hữu. Suốt hơn một thập niên tiếp theo, các chính quyền cánh hữu đã tạo ra rất nhiều thay đổi, tiến bộ lớn cho khu vực MLT, nổi bật là bình đẳng và tự do phát triển kinh tế, đảm bảo quyền dân chủ của người dân. Tuy nhiên, từ giữa và cuối thập niên 1990, suy thoái và khủng hoảng kinh tế, phân hóa xã hội sâu sắc, tội phạm gia tăng… dẫn đến những bất lợi cho các nước MLT, tạo nhiều thách thức và làm lung lay quyền lực cánh hữu ở khu vực này. 

Từ năm 1999, lực lượng cánh tả lên nắm quyền tại Venezuela đã làm bùng lên “Thủy triều hồng” lan khắp châu lục, đẩy lui cánh hữu và thâu tóm quyền lực chính trị ở hàng loạt quốc gia. Sau một thập niên rưỡi tồn tại (1999-2014), “Thủy triều hồng” của phe cánh tả cũng tạo nên những biến đổi lớn, nhưng dần suy yếu và chấm dứt vào năm 2015-2016, trong khi phong trào cánh hữu khôi phục, trỗi dậy và phát triển mạnh, lan rộng như một “Thủy triều xanh”. Hiện nay, lực lượng cánh hữu đã trở lại cầm quyền ở đa số nước ở MLT, còn lực lượng cánh tả vẫn trên đà suy yếu, dù vừa giành lại được quyền lực tại một số nước (Argentina, Mexico, Panama và Bolivia).

Khác với những thăng trầm, biến chuyển rõ rệt của cánh tả và cánh hữu, phong trào/lực lượng cánh trung ở MLT khá ổn định và cũng có xu hướng phát triển mạnh hơn từ năm 2015-2016. Ngày nay, tại nhiều nước MLT, lực lượng cánh trung là lực lượng chính trị đông đảo và được ủng hộ nhiều nhất. Cụ thể, đảng cánh trung Phong trào dân chủ Brazil (PMDB) là đảng chính trị lớn nhất tại Brazil (hiện có hơn 2,5 triệu đảng viên) và từng là đảng cầm quyền (giai đoạn 2016-2018). Theo khảo sát quy mô và thăm dò dư luận năm 2016 ở khu vực MLT, cánh trung được sự ủng hộ nhiều nhất của người dân với 36%, tiếp đó là cánh hữu 28% (năm 2011 chỉ 19%) và cánh tả thấp nhất với chỉ 20%(3). Hiện đảng phái, liên minh cánh trung đang nắm quyền tại nhiều nước MLT như: Cộng hòa Dominicana, Ecuador, Peru, Surinam và Trinidad & Tobago (Peru mới bầu ra Tổng thống thiên tả Pedro Castillo ngày 06/6/2021 và nhậm chức ngày 28/7/2021). Tại một số quốc gia MLT gần đây, người đứng đầu cánh trung được coi là một cá nhân độc lập (không thuộc đảng phái, liên minh nào), như nguyên Tổng thống Peru Martin Vizcarra, đương kim Tổng thống Trinidad & Tobago - bà Paula-Mae Weekes…

Cánh tả suy thoái cũng chính là nguyên nhân khiến cánh hữu, cánh trung trỗi dậy và trở lại cầm quyền ở khu vực MLT. Dù vậy, sự lên ngôi của cánh hữu, cánh trung hiện nay còn do những nguyên nhân quan trọng khác. Với cánh hữu, là do đa số người dân thuộc tầng lớp trung lưu ủng hộ cánh hữu và cánh trung, bởi quan điểm của họ phù hợp với tư tưởng chủ đạo của cánh hữu (đề cao tự do, sở hữu và quyền lợi cá nhân; chú trọng phát triển kinh tế tư nhân…), mà số lượng thành viên tầng lớp trung lưu lại tăng nhanh trong hai thập niên thời “Thủy triều hồng” (1999-2014), đã tăng thêm hơn 100 triệu người (trong khi hiện tại dân số toàn khu vực MLT chưa tới 700 triệu)(4). Riêng tại Ecuador, chỉ trong 10 năm (2005-2015), tỷ lệ thành viên trung lưu đã tăng gấp đôi - từ 18,58% lên 37,40%(5). Bên cạnh đó, thay vì hệ tư tưởng rõ ràng, người dân MLT đang tìm kiếm giải pháp thiết thực, hiệu quả cho những vấn đề cụ thể của họ, mà một trong số đó là sự luân phiên thay đổi quyền lực giữa cánh tả với cánh hữu.

Dù không có được MLT là “sân sau” như trước kia, nhưng hiện nay Hoa Kỳ vẫn là cường quốc có ảnh hưởng mạnh nhất đến khu vực này. Chính quyền Hoa Kỳ vẫn duy trì, phát triển truyền thống ủng hộ và trợ giúp lực lượng cánh hữu tại những quốc gia MLT, đồng thời có thái độ, quan điểm và hành động ngược lại với phong trào cánh tả. Mặt khác, nếu các diễn đàn, hoạt động của lực lượng cánh tả MLT khá sôi nổi nhưng nặng về hình thức thì những diễn đàn, hoạt động của lực lượng cánh hữu khu vực này tuy trầm lắng nhưng thực tế và hiệu quả hơn. Chính quyền cánh hữu tại các quốc gia MLT đã tăng cường liên kết, chia sẻ, hỗ trợ nhau trong sự phát triển chung và đấu tranh với lực lượng cánh tả. Nhiều diễn đàn, tổ chức đã được lập ra, phát triển cho mục đích này: tháng 4/2011, thành lập Liên minh Thái Bình Dương (AP) với 04 thành viên chính (Chile, Colombia, Mexico, Peru) cùng nhiều quan sát viên trong và ngoài khu vực, liên kết chặt chẽ về kinh tế và chính trị; tháng 8/2017, thành lập Nhóm Lima (GL) có 12 thành viên (nay lên 14 thành viên) với mục đích tập trung giải quyết cuộc khủng hoảng chính trị tại Venezuela - một quốc gia chủ lực của phong trào cánh tả MLT; tháng 3/2019, thành lập Diễn đàn vì Sự tiến bộ và Phát triển Nam Mỹ (PROSUR) có 08 thành viên, liên kết các quốc gia Nam Mỹ, kế tục sự nghiệp của Liên minh các quốc gia Nam Mỹ (UNASUR, 2004-2019) nhưng chống lại chủ trương thiên vị Venezuela và phong trào cánh tả của UNASUR trước đó…

Với cánh trung, bởi các nguyên nhân như: 1) Bản chất cánh trung là tổng hợp và ôn hòa, với “hệ tư tưởng mở” rộng rãi, đương nhiên thu hút người dân thuộc nhiều thành phần, tầng lớp khác nhau vì họ cùng chung nhu cầu cơ bản nhất là muốn có được sự đa dạng, an toàn, hiệu quả trong đời sống xã hội; 2) Những năm gần đây, tầng lớp trung lưu ở khu vực MLT tăng mạnh về số lượng, quy mô và vai trò, ảnh hưởng, mà đa số người dân thuộc tầng lớp này lại ủng hộ cánh trung và cánh hữu; 3) Thực tiễn thăng trầm, cạnh tranh quyết liệt giữa cánh tả với cánh hữu ở khu vực MLT trong những thập kỷ gần đây tạo nên sự phức tạp, thất thường, bất ổn nội bộ của hai phe phái này, gây tâm lý e ngại cho những người dân đang có mong muốn gia nhập một lực lượng chính trị nào đó, khiến họ hướng tới và lựa chọn gia nhập cánh trung; 4) Quy mô và ảnh hưởng của thái độ, quan điểm, tư tưởng, hoạt động… cánh trung có sức “cánh trung hóa” nhiều xu hướng, phong trào, lực lượng chính trị ở khu vực MLT. 

Nếu như hiếm thấy vì rất khó xảy ra việc chuyển hóa tư tưởng từ một đảng phái cánh tả thành cánh hữu hoặc ngược lại, thì việc chuyển hóa tư tưởng từ cánh tả hoặc cánh hữu thành cánh trung lại khá phổ biến và dễ dàng. Điển hình là trong 05 quốc gia MLT cánh trung đang cầm quyền, có hai quốc gia (Ecuador và Cộng hòa Dominicana) mà các đảng phái, liên minh cầm quyền ban đầu là cánh tả, nhưng trong quá trình tranh cử và đắc cử, lên nắm quyền, đã chuyển dần thành cánh trung như hiện nay./.

---------------------

Ghi chú:

(1) Việt Hùng, Cánh tả Mỹ La-tinh trước yêu cầu đổi mới để tiến lên, Báo Tin tức, 28/12/2016, https://baotintuc.vn/phan-tichnhan-dinh/canh-ta-my-latinh-truoc-yeu-cau-doi-moi-de-tien-len-20161228132824797.htm.

(2) Tô Hoàng, Mỹ La-tinh trong vòng xoáy biến động, Báo Tuổi trẻ, 15/11/2019, https://tuoitre.vn/my-latin-trong-vong-xoay-bien-dong-20191114222720293.htm.

(3) Phạm Triệu Lập, Xu thế dịch chuyển sang cánh hữu của Mỹ La-tinh, Báo Thế giới & Việt Nam, ngày 19/01/2017, https://baoquocte.vn/xu-the-dich-chuyen-sang-canh-huu-cua-my-latin-43022.html.

(4) Theo số liệu của Liên hợp quốc, MLT có tổng diện tích lục địa là 20.158.154 km2  và dân số tính đến ngày 09/06/2021 là 659.401.180 người, là khu vực đứng thứ 4 về dân số trên thế giới với mức chiếm 8,38% (https://danso.org/my-latinh-va-caribe/, truy cập sáng ngày 10/06/2021). 

(5) Pablo Vivanco, Latin America’s Right-Wing Turn, Jacobin Magazine, 27/10/2018, https://www.jacobinmag.com/2018/10/latin-america-right-turn-bolsonaro-middle-class.

TS Nguyễn Anh Hùng - Viện Nghiên cứu châu Mỹ, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam

Tạp chí tcnn số 8/2021