Những điểm mới nổi bật trong các Văn kiện Đại hội XIII của Đảng về tăng cường sự tham gia của người dân vào chu trình chính sách công

1. Sự tham gia của người dân trong quản trị quốc gia và trong chu trình chính sách công

Từ thập niên 60 của thế kỷ XX, trước những hạn chế của mô hình hành chính công truyền thống, các nhà nghiên cứu không chỉ phê phán những bất cập của mô hình này, mà còn chỉ ra nhiều phương thức nhằm tăng cường tính “mở” của Chính phủ trong quản trị nhà nước. Điểm mới nổi bật trong các nghiên cứu về hành chính công những thập niên gần đây là khẳng định sự tham gia của nhiều bên, “nhiều trung tâm”, nhất là sự tham gia của người dân trong quản trị quốc gia cũng như trong chu trình chính sách công.

Nghiên cứu về sự tham gia của người dân đề cập đến nhiều phương diện khác nhau, điển hình như: nội hàm sự tham gia của người dân; tính tất yếu của việc tăng cường sự tham gia của người dân; tầm quan trọng và ý nghĩa của việc tăng cường sự tham gia của người dân; các hình thức tham gia, các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ tham gia và điều kiện đảm bảo sự tham gia của người dân…(1). Có thể hiểu, sự tham gia của người dân trong quá trình chính sách công là tất cả hành vi và hoạt động của người dân (gồm cá nhân và các tổ chức đại diện của người dân) thông qua thể chế, cơ chế để gây ảnh hưởng đối với quá trình chính sách công. Từ quan điểm trên cho thấy:

- Chủ thể tham gia vào quá trình chính sách công hay quản trị nhà nước là cá nhân công dân và tổ chức đại diện của người dân, là chủ thể bên ngoài các cơ quan nhà nước;

- Khởi xướng sự tham gia của người dân trong quá trình chính sách công vừa bắt nguồn từ sự tự nguyện tham gia của người dân, vừa bao gồm sự động viên của cơ quan nhà nước;

- Hình thức tham gia của người dân trong quá trình chính sách công chủ yếu được xác định bởi thể chế pháp luật có liên quan;

- Sự tham gia của người dân trong quá trình chính sách công cốt lõi là tham gia vào tất cả các bước, các khâu của quá trình chính sách công (hoạch định, thực thi, đánh giá…);

- Sự tham gia của người dân trong chu trình chính sách công nhằm mục đích duy trì và thúc đẩy lợi ích công, góp phần đảm bảo tính hiệu quả của quản trị nhà nước, đồng thời góp phần duy trì và thúc đẩy việc thực hiện lợi ích của người dân;

- Sự tham gia của người dân trong quá trình chính sách công vừa là một quyền chính trị của công dân, vừa là cơ sở để bảo đảm và thúc đẩy việc thực hiện các quyền khác của công dân(2).

Chu trình (còn gọi là quá trình) chính sách công gồm các bước hoạch định, thực thi, đánh giá và kết thúc hoặc điều chỉnh. Trong chu trình này, người dân tham gia vào tất cả các bước của chính sách công. Các hình thức tham gia của người dân trong chu trình chính sách công khá đa dạng, có thể phân loại như sau(3):

Thứ nhất, hình thức lấy đối thoại bình đẳng làm mục đích.

Thứ hai, thăm dò ý kiến của người dân, cơ quan công quyền tiếp xúc với đại diện của người dân, người dân chủ động tiếp xúc với chính quyền, trưng cầu ý kiến theo chuyên đề đối với đại diện của người dân, tham gia qua mạng internet và chính quyền điện tử, công khai thông tin của các cơ quan nhà nước.

Thứ ba, tổ chức hội nghị công dân, ủy ban tư vấn để tham vấn và lắng nghe ý kiến của công dân.

Thứ tư, giám sát của người dân và các tổ chức đại diện của người dân, nêu sáng kiến, phản biện và phúc quyết, diễn đàn công dân, hợp tác giữa cơ quan nhà nước và người dân, các tổ chức đại diện của người dân trong cung ứng dịch vụ công, hoạt động tình nguyện và tự quản của người dân ở cơ sở.

2. Những điểm mới, nổi bật trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng về tăng cường sự tham gia của người dân trong chu trình chính sách công

Một là, lần đầu tiên khẳng định vị trí, vai trò trung tâm của người dân trong đời sống chính trị và trong chu trình chính sách công, với phương châm “dân là gốc”.

Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XII của Đảng khẳng định: “Đổi mới phải luôn luôn quán triệt quan điểm “dân là gốc”, vì lợi ích của Nhân dân, dựa vào Nhân dân, phát huy vai trò làm chủ, tinh thần trách nhiệm, sức sáng tạo và mọi nguồn lực của Nhân dân; phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc”(4). Quan điểm nói trên đã thể hiện nội hàm “Nhân dân là trung tâm”, nhưng chưa chính thức sử dụng thuật ngữ “Nhân dân là trung tâm”, hay “lấy Nhân dân làm trung tâm”.

Đến Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII, Đảng ta khẳng định: “Nhân dân là trung tâm, là chủ thể của công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; mọi chủ trương, chính sách phải thực sự xuất phát từ cuộc sống, nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của Nhân dân, lấy hạnh phúc, ấm no của Nhân dân làm mục tiêu phấn đấu”(5); đồng thời nhấn mạnh: “Đề cao vai trò chủ thể, vị trí trung tâm của Nhân dân trong chiến lược phát triển đất nước. Phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, quyền và trách nhiệm của Nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức; có cơ chế giải phóng mọi tiềm năng, sức mạnh, khả năng sáng tạo, động viên Nhân dân tham gia phát triển kinh tế và quản lý phát triển xã hội”.

Thứ hai, lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ “quản trị quốc gia” và làm rõ các chủ thể chủ yếu trong quản trị quốc gia.

Trong những năm qua, “quản trị quốc gia” là thuật ngữ được sử dụng phổ biến trong nghiên cứu cũng như trong các văn bản chính trị, pháp lý ở nhiều nước. Ở Việt Nam, thuật ngữ này lần đầu tiên được Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng sử dụng “Không thể có được năng lực cạnh tranh cao nếu không có một thể chế chất lượng cao và một nền quản trị quốc gia hiện đại”(6). Trong nghiên cứu lý luận, thuật ngữ này được đề cập trong bài viết “Tiếp tục đổi mới quản trị công hướng đến nền quản trị quốc gia hiện đại ở Việt Nam hiện nay” đăng trên Tạp chí Cộng sản điện tử ngày 16/6/2014. Tuy nhiên, chỉ đến Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII, Đảng ta mới chính thức sử dụng thuật ngữ này: “Nâng cao chất lượng, hiệu quả quản trị quốc gia, xây dựng và thực thi pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch”… “Thực hiện chuyển đổi số quốc gia trong quản trị quốc gia”(7). Việc chính thức sử dụng thuật ngữ “quản trị quốc gia” đã thể hiện sự đổi mới và bước tiến quan trọng về tư duy lý luận của Đảng về kết cấu chủ thể của quản trị quốc gia; khẳng định vai trò, tầm quan trọng của Nhà nước, thị trường và xã hội (các tổ chức xã hội) trong quản trị quốc gia, cũng như mối quan hệ hợp tác giữa ba chủ thể này trong quản trị quốc gia và trong quá trình chính sách công(8).

Bên cạnh đó, kế thừa và phát triển nhận thức về mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong nền kinh tế thị trường được nêu lên lần đầu tiên trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ năm khóa XII, Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII của Đảng tiếp tục nhấn mạnh việc giải quyết tốt mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội; đồng thời làm rõ vị trí, vai trò của ba chủ thể chủ yếu này trong quản trị quốc gia cũng như trong nền kinh tế thị trường: “Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, giữa Nhà nước, thị trường và xã hội có quan hệ chặt chẽ. Nhà nước xây dựng và hoàn thiện thể chế, bảo vệ quyền tài sản, quyền kinh doanh, giữ ổn định kinh tế vĩ mô, các cân đối lớn của nền kinh tế; tạo môi trường thuận lợi, công khai, minh bạch cho các doanh nghiệp, các tổ chức xã hội và thị trường hoạt động; điều tiết, định hướng, thúc đẩy kinh tế phát triển, gắn kết phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội, bảo vệ môi trường, bảo đảm quốc phòng, an ninh. Nhà nước quản lý nền kinh tế bằng luật pháp, cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, các tiêu chuẩn, định mức và lực lượng kinh tế nhà nước phù hợp với các yêu cầu và quy luật của kinh tế thị trường. Thị trường đóng vai trò quyết định trong xác định giá cả hàng hóa, dịch vụ; tạo động lực huy động, phân bổ các nguồn lực; điều tiết sản xuất và lưu thông; điều tiết hoạt động của doanh nghiệp, thanh lọc những doanh nghiệp yếu kém. Các tổ chức xã hội có vai trò tạo sự liên kết, phối hợp hoạt động, giải quyết những vấn đề phát sinh giữa các thành viên; đại diện và bảo vệ lợi ích của các thành viên trong quan hệ với các chủ thể, đối tác khác; cung cấp dịch vụ hỗ trợ cho các thành viên; phản ánh nguyện vọng, lợi ích của các tầng lớp nhân dân với Nhà nước và tham gia phản biện luật pháp, cơ chế, chính sách của Nhà nước, giám sát các cơ quan và đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước trong việc thực thi pháp luật“(9).

Việc khẳng định vị trí, vai trò và mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong quản trị quốc gia và trong chu trình chính sách công thể hiện bước tiến lớn về nhận thức lý luận của Đảng và có ý nghĩa lý luận, thực tiễn rất quan trọng. Bởi vì, quản trị quốc gia và chu trình chính sách không chỉ là việc của Nhà nước, mà còn gắn liền với vai trò, trách nhiệm và sự tham gia của thị trường (doanh nghiệp) và xã hội (các đoàn thể nhân dân, tổ chức xã hội và người dân).

Thứ ba, nhấn mạnh hơn việc mở rộng dân chủ, đảm bảo quyền tham gia của người dân cũng như việc đa dạng hóa các hình thức tham gia của người dân trong quản trị quốc gia và trong chu trình chính sách công.

Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII của Đảng khẳng định: “Phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, trí tuệ, quyền và trách nhiệm của Nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức; động viên Nhân dân tham gia phát triển kinh tế; quản lý và tự quản xã hội; xây dựng, quản lý, thụ hưởng văn hóa”(10). Văn kiện nhấn mạnh việc đa dạng hóa các hình thức tham gia của người dân trong quản trị quốc gia và trong chu trình chính sách công “thực hành dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ và vai trò tự quản của Nhân dân...” là một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021 - 2030. Các hình thức để thực hành dân chủ và tăng cường sự tham gia của người dân bao gồm:

- Bảo đảm công khai, minh bạch thông tin, quyền được thông tin và cơ hội tiếp cận thông tin của mọi tầng lớp nhân dân;

- Thực hiện có hiệu quả dân chủ ở cơ sở với phương châm: “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”;

- Nâng cao hiệu quả giám sát và phản biện xã hội: “Phát huy vai trò của người dân, doanh nghiệp, các tổ chức chính trị - xã hội, nghề nghiệp và cộng đồng trong tham gia xây dựng, phản biện và giám sát thực hiện pháp luật, cơ chế, chính sách của Nhà nước”;

- Thực hiện đối thoại và trách nhiệm giải trình khi chỉ rõ: “Người đứng đầu ở nhiều cấp ủy đảng, chính quyền đã tăng cường tiếp xúc, đối thoại, lắng nghe, tiếp thu, giải quyết những bức xúc và nguyện vọng chính đáng của Nhân dân”;

- Tự quản xã hội “động viên Nhân dân tham gia phát triển kinh tế; quản lý và tự quản xã hội; coi trọng tự quản xã hội thông qua hoạt động của các tổ chức xã hội khi nhấn mạnh: “Các tổ chức xã hội có vai trò tạo sự liên kết, phối hợp hoạt động, giải quyết những vấn đề phát sinh giữa các thành viên; đại diện và bảo vệ lợi ích của các thành viên trong quan hệ với các chủ thể, đối tác khác; cung cấp dịch vụ hỗ trợ cho các thành viên”;

- Phát huy vai trò của thị trường (doanh nghiệp) và xã hội (các tổ chức xã hội) trong cung ứng dịch vụ công: “Thúc đẩy xã hội hóa dịch vụ sự nghiệp công” và “Đổi mới mạnh mẽ hơn phương thức quản lý kinh tế của Nhà nước theo hướng chuyển giao những công việc Nhà nước không nhất thiết phải làm cho các tổ chức xã hội, chuyển đổi cung cấp trực tiếp dịch vụ công sang phương thức đặt hàng”.

Thứ tư, nhấn mạnh hơn việc tạo lập, củng cố các điều kiện cần thiết nhằm tăng cường sự tham gia của người dân trong quản trị quốc gia.

Để tăng cường sự tham gia của Nhân dân trong quản trị quốc gia, cần những điều kiện nhất định, như: tính “mở” của các cơ quan nhà nước, nhất là cơ quan hành chính; đạo đức công vụ và vai trò của đội ngũ cán bộ, công chức; thể chế về sự tham gia của Nhân dân; tư cách và tinh thần công dân; tính hiệu quả của quản trị điện tử; tính tự chủ của các đoàn thể nhân dân và sự phát triển của các tổ chức xã hội(11). Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII của Đảng nhấn mạnh đến việc tạo lập, củng cố những điều kiện, như:

- Đổi mới hoạt động của các cơ quan nhà nước, nhất là cơ quan hành chính theo hướng “xây dựng nền hành chính nhà nước phục vụ Nhân dân, dân chủ, pháp quyền, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, công khai, minh bạch”;

- Nhấn mạnh việc nêu gương về thực hành dân chủ của đội ngũ cán bộ, công chức: “Cấp ủy, tổ chức đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức nêu gương thực hành dân chủ, tuân thủ pháp luật, đề cao đạo đức xã hội”;

- Nhấn mạnh việc tạo lập thể chế để tăng cường thực hiện dân chủ và bảo đảm sự tham gia của Nhân dân: “Tiếp tục cụ thể hóa, hoàn thiện thể chế thực hành dân chủ theo tinh thần Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Hiến pháp năm 2013, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân. Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở”; “Đảng và Nhà nước ban hành đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật tạo nền tảng chính trị, pháp lý, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền làm chủ của Nhân dân”;

- Nhấn mạnh việc tăng cường tinh thần, trách nhiệm tham gia của Nhân dân: “Phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, trí tuệ, quyền và trách nhiệm của Nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức”;

- Nhấn mạnh việc đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân nhằm tăng cường sự tham gia của Nhân dân: “Đổi mới tổ chức, bộ máy, nội dung và phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội theo phương châm hướng mạnh về cơ sở, địa bàn dân cư, thực hiện tốt vai trò giám sát, phản biện xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của đoàn viên, hội viên và Nhân dân, làm cầu nối quan trọng giữa Đảng và Nhân dân. Củng cố, tăng cường lòng tin, sự gắn bó của Nhân dân với Đảng, Nhà nước, chế độ xã hội chủ nghĩa”(12).

Văn kiện cũng nhấn mạnh tăng cường xây dựng Chính phủ điện tử, chính quyền điện tử nhằm thúc đẩy sự tham gia của Nhân dân: “Thúc đẩy xây dựng chính quyền điện tử, tăng cường sự kết nối, trao đổi thông tin thường xuyên giữa chính quyền các cấp, giữa chính quyền với người dân và doanh nghiệp”.

3. Vận dụng quan điểm chỉ đạo của Đảng về tăng cường sự tham gia của người dân trong chu trình chính sách công vào nghiên cứu lý luận

Những nhận thức mới, điểm mới, nổi bật về tăng cường sự tham gia của người dân trong quản trị quốc gia và trong chu trình chính sách công được thể hiện trong Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII của Đảng có ý nghĩa định hướng quan trọng đối với hoạt động nghiên cứu lý luận hiện nay. Theo đó, hoạt động nghiên cứu lý luận cần tập trung vào một số phương diện sau:

Một là, nghiên cứu, làm rõ nội hàm của thuật ngữ “lấy Nhân dân làm trung tâm” và điều kiện để thực hiện tốt điều này trong quản trị quốc gia, trong quản trị công, trong chu trình chính sách công cũng như thực thi công vụ ở nước ta.

Hai là, nghiên cứu, làm rõ nội hàm thực chất của quản trị quốc gia và đặc trưng của quản trị quốc gia hiện đại; đồng thời vị trí, vai trò, chức năng của Nhà nước, thị trường và xã hội trong quản trị quốc gia cũng như con đường, phương thức thực hiện sự phối hợp, hợp tác giữa ba chủ thể này trong quản trị quốc gia cũng như trong quản trị công ở nước ta trong bối cảnh mới.

Ba là, nghiên cứu, làm rõ các hình thức tham gia cũng như những điều kiện cơ bản để tăng cường, bảo đảm sự tham gia có hiệu quả của người dân trong quản trị quốc gia và trong chu trình chính sách công./.

----------------------------------------

Ghi chú:

(1) Nguyễn Trọng Bình, Nguyễn Thị Ngọc Anh (đồng chủ biên): Sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới ở Đồng bằng sông Cửu Long, Nxb Lý luận chính trị, H.2020.

(2) Nguyễn Trọng Bình, Nguyễn Thị Ngọc Anh, “Tính tất yếu và ý nghĩa sự tham gia của xã hội trong quản trị nhà nước trong sự tham gia của xã hội vào quản trị nhà nước và phòng, chống tham nhũng trên thế giới và ở Việt Nam”, Nxb CTQG-ST, H. 2020.

(3) Nguyễn Trọng Bình, Nguyễn Thị Ngọc Anh, “Sự tham gia của người dân trong quản lý công”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 1 (377) - kỳ 1, tháng 01/2019.

(4) Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb CTQG-ST, H. 2016, tr. 69.

(5), (9), (10), (12) Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb CTQG-ST, H.2021, tr.27-28, tr.130-132, tr.173-174, tr.172.

(6) Cổng Thông tin điện tử Chính phủ (2014), Thông điệp đầu năm mới của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng, http://baochinhphu.vn/Cac-bai-phat-bieu-cua-Thu-tuong/Thong-diep-nam-moi-cua-Thu-tuong-Nguyen-Tan-Dung/189949.vgp,truy cập ngày 17/3/2021.

(7) Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 2, Nxb CTQG-ST, H.2021, tr. 313.

(8) Nguyễn Trọng Bình: Hành chính công và quản trị công - một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb CTQG-ST, H. 2018.

(11) Nguyễn Trọng Bình, “Nhân tố ảnh hưởng và điều kiện đảm bảo sự tham gia của người dân trong quản lý công”, Tạp chí Tổ chức nhà nước, số 2/2019.

TS Nguyễn Trọng Bình - Học viện Chính trị khu vực IV, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

tcnn.vn